The Republic
(Πλάτων - Πολιτεία)
Quyển 8 chấm dứt với sự
mô tả thể chế độc tài. Quyển 9 bắt đầu với một mô tả dài và xuất sắc về chính
con người độc tài, đặc biệt với quan điểm hiện thực và cái nhìn tâm lý sâu sắc.
Mô tả xong, Socrates sẵn sàng để trả lời những thách thức Glaucon đã nêu ở
quyển 2.
Tóm tắt: [571a-580a]
Dưới sự độc đoán của tình
yêu nhục cảm, ông đã vĩnh viễn trở thành trong khi tỉnh táo những gì ông thường
trở thành đôi khi trong khi ngủ.
Con người chuyên chế bạo ngược là đứa con của con người
dân chủ. Cha của người này thì không phải là vô luật lệ, và không phóng túng,
nhưng người cha này cũng thả lỏng theo những ham muốn không cần thiết. Không
khác người cha, người con được sớm gần gũi những kẻ ăn không ngồi rồi, những
con người với những ham muốn vô luật lệ, phóng túng, bất kham. Nhưng trong khi
người cha có sự cần kiệm của người cha tập đoàn lãnh đạo của mình kéo về con
đường trung dung của thể chế dân chủ, người con này, lớn lên với những đặc tính
của môi trường dân chủ, nhưng đi xa hơn về phía vô luật pháp. Người cha và toàn
thể gia đình đã cố gắng để kéo người con này trở lại, nhưng chiến thắng cuối
cùng của vô luật lệ, phóng túng, bất kham thì không thể tránh. Lôi kéo thành
công của những kẻ ăn không ngồi rồi là để cấy trồng một tình yêu nhục cảm mạnh
mẽ trong đứa con: tình yêu này chính nó đóng vai như một ăn không ngồi rồi, xúi
giục người này vào tất cả những hành vi vô luật pháp, phóng túng, bất kham. Nó
khiến người này mê cuồng và mất trí, và xua đuổi đi tất cả ý thức về xấu hổ và
chừng mực.
Người
này hiện sống cho những lễ lạc, tiệc tùng, truy hoan, xa xỉ, và bạn gái. Người
này phí phá rất nhanh khiến không lâu hết sạch của cải, và bắt đầu phải vay
mượn. Sau đó, khi không ai sẽ còn cho người này vay mượn nữa, người này phải
dùng đến lừa dối và bạo lực. Chúng ta nhìn thấy người con này chạy
qua toàn bộ sắc màu của những hành động bất công điển hình, trong nhu cầu vô độ
của người này mong bớt được những thèm khát vật chất, nhục cảm của mình. Đầu
tiên, người này cố gắng để bòn rút tiền của của cha mẹ trong tất cả những phương
cách khủng khiếp, sau đó bắt đầu cướp những nhà ở, phá những đền đài, và cuối
cùng giết người. Người này trở thành trong khi thức những gì người này đã từng quen
là chỉ trong khi ngủ; người này đang sống trong một cơn ác mộng. Tình yêu nhục
cảm là động lực của ác mộng này, giữ người này đắm chìm trong tình trạng hỗn
loạn hoàn toàn vô tổ chức và vô luật pháp. Người này sẽ dám làm bất cứ gì để tiếp
tục thỏa mãn những thèm khát vốn tình yêu nhục cảm vật chất sinh ra. Chẳng mấy
chốc người này không thể tin cậy một ai, và không còn có bạn bè. Những phần tử
tế nhất của hồn người ấy đang làm nô lệ cho phần đồi bại nhất, và như thế toàn
bộ hồn người của người này thì đầy rối loạn và hối tiếc và là ít tự do nhất nếu
để làm những gì nó thực sự muốn. Người này nghèo túng và không hài lòng liên
miên, và sống trong sợ hãi.
Sau
hình ảnh kinh sợ này của đời sống chuyên chế, bạo ngược,
mọi người đã sẵn sàng để đồng ý rằng không có đời sống nào có thể tồi tệ hơn. Tuy
nhiên, Socrates không đồng ý; có một loại đời sống thậm chí còn tồi tệ hơn đời
sống này. Đó là đời sống của một con người không chỉ chuyên
chế, bạo ngược trong riêng tư, nhưng là một ai đó trở
thành một bạo chúa chính trị thực sự. Để làm chúng ta thấy đời sống này thậm
chí còn tồi tệ hơn, ông hỏi chúng ta hãy tưởng tượng việc gì sẽ xảy ra nếu bạo
chúa này, cùng toàn bộ gia đình và tất cả những nô lệ của người này, được
chuyển đến một hòn đảo hoang. Nếu không có pháp luật để bảo vệ người này khỏi những
nô lệ bị ngược đãi của mình, sẽ không phải là bạo chúa này lo sợ khủng khiếp
cho đời sống của mình và của gia đình mình? Và nếu người này sau đó bị bao
quanh bởi những người vốn không mấy thiện cảm với những ai lạm dụng những nô lệ
bao quanh? Không phải người này tất sẽ còn trong nguy hiển thậm chí hơn nữa?
Nhưng đây thì đúng là những gì giống như để là một bạo chúa trong thực tế. Bạo
chúa thì liên tục có nguy cơ bị giết chết để trả thù cho tất cả những tội ác người
ấy đã phạm chống lại dân chúng của mình, những người ông đã làm họ thành những nô
lệ. Ông không thể rời khỏi nhà của mình vì sợ hãi tất cả những kẻ thù của mình.
Ông trở thành một tù nhân và sống trong khiếp hãi. Bạo chúa thật sự cũng ở một địa
vị tốt hơn để vui thú tất cả những ý tưởng bất chợt khủng khiếp của mình và chìm
sâu hơn vào băng hoại.
Bạo
chúa, người cũng là con người bất công nhất, thì kém hạnh phúc nhất. Nhà quý
tộc, con người công chính nhất, thì hạnh phúc nhất. Như thế, chúng ta đã
sai trong Quyển 2 để kết luận với điều ngược lại. Đây là lần đầu tiên trong những
chứng minh của chúng ta rằng được đáp trả xứng đáng để là công chinh.
Phân tích: Quyển IX, 571a-580a
Trong
cuộc đời của mình, Plato đã chỉ thấy những bạo chúa được thúc đẩy bởi ham muốn
và tham lam. Chúng ta có thể tự hỏi, nếu suy đoán của ông về tâm lý độc tài sẽ
là tương tự nếu ông sống để xem những chế độ độc tài toàn trị của thế kỷ XX.
Lê Dọn Bàn tạm dịch
– bản nháp thứ nhất
(Oct/2010 – đọc lại May/2018)
[1] Một bạo chúa (tyrant) bản chất là một nhà độc tài (dictator) . Sự khác biệt giữa một nhà độc tài và một
bạo chúa được xác định theo thời gian nắm giữ quyền lực và mức độ lạm dụng
quyền lực. Một nhà độc tài nắm quyền lực không có sự đồng ý của dân chúng, hoặc
(a) qua thừa kế, tấn phong, (b) hoặc qua một bạo động lật đổ (đảo chính/cách
mạng). Ông có thể là một nhà lãnh đạo tốt và có thể mang lại thịnh vượng cho
dân chúng. Nhưng một nhà độc tài nắm quyền lực tuyệt đối lâu dài, ông có thể
trở thành một bạo chúa khi đối xử với dân chúng tùy tiện theo mong muốn và ý
thích riêng mình.
Đào sâu lịch sử quản trị nhà nước sẽ cho
chúng ta biết rằng ban đầu không có nghĩa tiêu cực như hiện nay đã gắn với hai
từ này; thể chế bạo chúa (tyranny) và thể
chế độc tài (dictatorship). Ở Hellas thời cổ, những nhà cai trị của những polis thường giữ danh hiệu
‘bạo chúa’ (tyrannos), và dân chúng không bao giờ có bất kỳ phản đối
nào, vì không có tính chất tiêu cực nào gán với danh hiệu này. Ở Athens, trước
khi có thể chế dân chủ, người bạo chúa cai trị cuối cùng (Peisistratus). đặc
biệt rất bất công trong việc sử dụng quyền lực, nên đã đem cho thuật ngữ này
tính chất tiêu cực, tyrannos thành một tên gọi xấu. Sau đó,
Plato và những người theo ông, qua những luận bàn chính trị của họ, đã làm gắn
buộc này thành vĩnh viễn. Mặt khác, trong Cộng hòa Rome, một nhà ‘độc tài’ thường
là một nghị sĩ (senator) được thượng viên bổ nhiệm theo hiến pháp, và theo hiến
định, nắm quyền lực tối cao trong những vấn đề quản trị chính trị, hành chính
cũng như quân sự. Titus Flavus là nhà độc tài đầu tiên của Cộng hòa Rome.
Augustus Caesar là nhà độc tài cuối cùng của Rome, người đã giết nhà độc tài
vốn là ông nôi của chính ông, và hành động này đã đem cho thuật ngữ dictator, một tiếng xấu từ đấy.
