Roman Jakobson - Ngữ học và Thi học

Ngữ học và Thi học

(Linguistics and poetics – 1960)

Roman Jakobson

Lời Giới thiệu

Linguistics and Poetics phân định sáu chức năng của ngôn ngữ, mỗi chức năng dựa trên một thành tố tạo dựng của sáu tiến trình ngôn ngữ. Thi học, như nghiên cứu về một trong những chức năng này – chức năng Thơ ca - của ngôn ngữ, phải được xem là một phần ràng buộc không thể tách khỏi Ngữ học.

1.

Điều gì làm một nhắn gửi bằng lời nói (thông điệp ngôn ngữ) là thơ? - Khi nào trong nhắn gửi đó, chức năng Thơ ca đóng vai ưu thế - Vậy chức năng Thơ ca đó là gì?

Trả lời câu hỏi này chúng ta phải quay trở lại với Roman Jacobson, vì chức năng Thơ ca là từ đề nghị của ông khi phân biệt sáu chức năng của sự truyền thông ngôn ngữ, và cũng trên quan điểm ông nhìn tất cả những luận bàn nói năng như diễn ra trên hai tuyến của những dấu hiệu, ở đây là những dấu hiệu của tiếng nói. Khi chúng ta nói, chuyện này dẫn tới việc kia, có thể hoặc trên sự tượng tự hay sự tương cận – thế nên, theo Jacobson, dấu hiệu để nhận biết sự có mặt của thơ - là trong cách dùng lối chuyển nghĩa (trope) - hoặc ẩn dụ hay hoán dụ (metaphor / metonymy).

Nội dung trên của Roman Jacobson đến nay đã thành cổ điển, nhưng ứng dụng những câu hỏi như thế, lúc nào cũng đem lại một gì đó mới lạ. Tôi đã phần nào nhắc đến lý thuyết của ông khi tôi đọc bài thơ “Tiếng chuông chùa trong Phong Kiều Dạ Bạc” – cho thấy thực sự đâu là nhắn gửi của bài thơ đó; nên cũng là lý do tôi trực tiếp giới thiệu bản văn này của Jacobson.

Roman Jakobson - Về những Khía cạnh Ngữ học của Phiên dịch

Về những Khía cạnh Ngữ học của Phiên dịch

On Linguistic Aspects of Translation

Roman Jakobson (1959)

1.

On Linguistic Aspects of Translation là bài luận văn được trích dẫn nhiều của Roman Jakobson, viết vào năm 1959.

Nhà ngôn ngữ học nổi tiếng người Nga Roman Jakobson có quan hệ chặt chẽ không chỉ với chủ nghĩa Hình thức trong văn học (Formalism), mà còn với ngôn ngữ học, nhân chủng học, và phân tâm học. Ông được biết đến như là người sáng lập của Nhóm ngôn ngữ học ở thành Prague (Prague Linguistic Circle). Ông cũng được biết là người đã đặt ra thuật ngữ Structural Linguistics (Ngôn ngữ học Cơ cấu).

2.

Trong bài này, Jakobson phát biểu quan điểm nổi tiếng của mình về dịch thuật – đó là ý nghĩa của một từ là một hiện tượng ngôn ngữ [1]. Sử dụng Ký hiệu học (semiotics), Jakobson tin tưởng ý nghĩa là nằm trong cái-chỉ (the signifier), trong ngôn ngữ; và không trong cái-được-chỉ (hay được-hiểu – the signified)[2], ở ngoài ngôn ngữ. Thế nên, dấu hiệu ghi lời nói của ngôn ngữ đã cung cấp cho một đối tượng ý nghĩa của nó [3]. Diễn dịch một dấu hiệu của lời nói (verbal sign), theo Roman Jakobson có thể xảy ra trong ba cách: cùng ngôn ngữ, khác ngôn ngữ, và khác dấu hiệu (intralingual, interlingual và intersemiotic).

Phân loại nổi tiếng của Roman Jakobson cố gắng để giảm thiểu sự bất định vốn có trong việc sử dụng những ký hiệu của lời nói trong ngôn ngữ. Jakobson phân dịch thuật thành ba lớp (class):

1.  Intralingual: diễn thuật – thay ký hiệu này bằng ký hiệu khác, trong cùng một ngôn ngữ. Đây là trường hợp chúng ta gọi là “thuật”: diễn đạt cùng ý nhưng dùng những từ khác, là một cách giải thích các dấu hiệu của lời nói bằng các dấu hiệu khác của lời nói trong cùng một ngôn ngữ. Thí dụ, một người thuật lại một bản văn viết bằng ngôn ngữ “pháp lý rắc rối” – cả từ ngữ lần cú pháp - sang cách nói thông thường – như trường hợp một luật sư, hay của một chuyên viên trong một ngành chuyên môn, khi giải thích, thuật lại một câu, hay đoạn nào đó trong tài liệu kỹ thuật với người nghe, dùng những từ ngữ không chuyên môn, nhưng của cùng ngôn ngữ – là thực hành một bản dịch intralingual.

2. Interlingual: dịch thuật - dịch thuật đích thực - là một giải thích những dấu hiệu lời nói bằng các phương tiện những dấu hiệu lời nói của một ngôn ngữ khác. Ở đây có hai ngôn ngữ: ngôn ngữ nguồn và ngôn ngữ đích.

3. Intersemiotic: chuyển dịch - hay chuyển hoá là sự giải thích các dấu hiệu bằng các phương tiện của những dấu hiệu khác thuộc các hệ thống dấu hiệu không lời nói. Thí dụ như khi một người bình phẩm hội họa, diễn giải những ký hiệu vẽ trong một bức tranh cho công chúng, sang ký hiệu lời nói - đó là một bản dịch intersemiotic. Nhưng hai trường hợp (1) & (3) trên, không phải là “phiên dịch” đúng nghĩa. Chỉ có một người dịch một văn bản từ một ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác mới đúng gọi là phiên dịch (2).