Phục hồi Ý nghĩa cho Đời sống Con
người
Thích
Minh Châu
(1918 - 2012)
(1918 - 2012)
1.
… Một
niềm tin quyết liệt vào vận mệnh thiêng liêng của dân tộc trong ý thức thể hiện
và vượt qua nỗi phân ly bi đát của bản tính con người để mà có thể chịu đựng và
bước tới một cách can đảm trên con đường của chân lý và sáng tạo.
Chiến
tranh nay mai sẽ chấm dứt, nhưng sự nô lệ của con người không hẳn là mất đi,
khi hoà bình đến, sự nô lệ này càng hiện lên rõ rệt hơn nữa, vì chỉ có một sự nô lệ đáng sợ là sự nô lệ của
tinh thần và tư tưởng, còn tất cả sự nô lệ khác chỉ có tính cách phụ thuộc.
Giải
toả sự nô lệ của con người thì phải giải toả toàn diện, tận căn để, có nghĩa là
phải giải toả sự nô lệ của ý thức, của tư tưởng và tâm thức. Đó mới là con đường
khả dĩ mang đến sự tự do của nhân tính trên lộ trình dẫn tới chân lý.
2.
…
Giải phóng con người ra khỏi tất cả lệ thuộc, tất cả sự nô lệ trong đời sống toàn
diện của từng cá thể. Giải phóng là phương tiện đồng lúc với giải thoát: giải
phóng phương tiện là giải thoát khỏi quá trình và tiến trình của bản ngã trong
tất cả mọi biến thể tế nhị, cởi mở những ràng buộc năng lực toàn diện để thể hiện
con người sáng tạo trong đời sống thường nhật.
Tất
cả mọi chủ thuyết (…) đều phiến diện, vì cơ sở hành động đã bị lệ thuộc vào chủ
hướng ý thức, trên một vị trí bất di dịch. Chủ hướng ý thức phải là chủ hướng của
sinh thể ý thức: sinh thể biến dịch luân lưu từng giây phút. Giải thoát toàn diện
(...) chuyển tướng và chuyển dụng chủ hướng ý thức tuỳ theo phương tiện uyển
chuyển thuận theo hướng sinh thành của sinh thể, nhờ đó mà con người (...) không
còn lệ thuộc vào một lý tưởng, vào tín ngưỡng, vào một biên giới quốc gia nhất định;
con người (…) trước tiên phải là con người tự do toàn diện và giữ vai trò chủ động
trong việc chuyển hướng văn minh nhân loại …
…
Tập thể là sự tổ thành của tất cả cá thể; tập thể chính là từng người một trong
sinh hoạt hỗ tương; xã hội chính là sinh hoạt từ hai cá thể trở lên; do đó, tập
thể và xã hội phải là phương tiện cho cá thể trên con đường thể hiện giải thoát
toàn diện; cá thể không có nghĩa là cá nhân ích kỷ, cá thể không phải là
bản ngã; cá thể không phải là một thực thể cô lập hoá mình với toàn thể; cá thể
thực sự là cá thể thì chính cá thể ấy là tập thể; tập thể chỉ là hình ảnh ngoại
hiện của cá thể. Cá thể giữ vai trò chủ động và giúp đỡ tập thể được sinh thành
theo hướng biến dịch liên tục trên con đường thực tại. Tập thể trở thành nguy
hiểm, khi tập thể trở thành định thể bất di dịch, một thứ statu quo,
chặn đứng án ngự tất cả khuynh hướng sáng tạo của con người trên con đường giải
thoát bản thân và tâm linh. Tập thể không thể dựa vào lý tưởng hay ý thức hệ nào
để bắt buộc cá thể hy sinh hiện tại cho tương lại; tập thể hoàn toàn có tính cách
ảo tưởng trừu tượng, chỉ có cá thể mới là thực thể sinh động; cá thể là tư thế độc
đáo quan trọng, chứa đựng tất cả những khả năng và tiềm thể vô biên của nhân tính;
cá thể sáng tạo ra tập thể, sáng tạo ra xã hội; do đó cá thể có thể phê phán phá
bỏ chế định statu quo mà xã hội và tập thể đã giữ lại để ràng
buộc tiềm thể và chận đứng lại tất cả sáng tạo mới lạ của tư tưởng.
Cá
thể sáng tạo là một thực thể đi trên con đường giải thoát; cá thể sáng tạo không
đi tìm sự an ninh cho đời sống ý thức, không muốn trở thành một nhân vật quan
trọng, không hô khẩu hiệu của quần chúng, không ca tụng thành công, không thờ
phụng bất cứ thần tượng nào, không đi tìm sự tiện nghi dễ dãi của đời sống thư
lại, không chờ đợi phần thưởng và lời khen. Không sợ hãi, không lệ thuộc vào ý
niệm, không nô lệ vào biểu tượng, không đóng khung cuộc đời mình trong một hệ
thống, một hình ảnh bất động; cá thể sáng tạo là kẻ luôn luôn bước đi phiêu lưu
vào những lãnh địa xa lạ của ý thức và vô thức, là một hành nhân độc lập, không
cần phải nương vào những điểm tựa, những cái nạng, những nơi trú ẩn của tín ngưỡng
tín điều, triết lý truyền thống, quốc gia, dân tộc. ... giáo dục giữ sứ mạng
đánh thức cá thể và đưa cá thể đi trên con đường sáng tạo và phê phán; (...) giữ
vai trò trọng yếu là nơi đánh thức tất cả những tiềm lực vô biên của một cá thể
sáng tao; những cá thể sáng tạo sẽ liên kết nhau thành một tập thể sáng tạo để
giữ cho xã hội luôn luôn sinh động và không vào định thể nô lệ statu
quo, bức tường chận lối án ngữ tất cả tinh ba xuất chúng của con người
3.
Văn chương, nghệ thuật và triết học hiện đang rơi vào cơn khủng hoảng trầm
trọng; những chủ đề của sinh hoạt văn hoá hiện đại chỉ là sự bi quan, tuyệt vọng,
bất lực của con người trong việc đi tìm ý nghĩa cho đời sống. Cá thể bị đánh mất trong
tập thể, bị xâu xé giữa những sự đảo điên thời thế, giữa sự suy sụp của tất cả
mọi giá trị; cá thể bơ vơ lạc lõng mất hướng đi trong mê cung của ý thức phân tán.
Vai trò của giáo dục là giúp cá thể thấy lại con đường chấn chỉnh, tìm lại ý
nghĩa và vị trí của mình trong sứ mạng sáng tạo trong đời sống vũ trụ. Con người
thời đại bị lệ thuộc vào kết quả thực tiễn, vào mục đích hữu lợi và đã bỏ quên
những giá trị thiêng liêng của tâm hồn. Khoa học có ích lợi và mang về nhiều kết
quả thực tiễn cho tập thể và cá thể, nhưng khoa học chỉ chuyên chú bận tâm đến
dụng thể mà bỏ quên tính thể; khoa học, đi tìm những sự thật mà bỏ quên sự thật,
bỏ quên nền tảng cho tất cả mọi sự thật, nền tảng cho chân lý, khoa học không
thể khai sáng Thực Tại toàn diện mà chỉ khai sáng những thực thể phiến diện;
khoa học khai phát hệ thống tương quan và kỹ thuật cơ khí để cho con người chỉ
huy những sực lực thiên nhiên, tìm hiểu thiên nhiên để ngự trị và làm chủ thiên
nhiên, do đó sự ly cách giữa chủ thể và đối thể càng ngày lại càng đào sâu thêm:
con người đánh mất tính cách nhất thể giữa cá thể và cộng thể, giữa nhân thể và
thiên thể, giữa tập thể và đoàn thể; con người trở nên mâu thuẫn trong tự thể
giữa tư thể và tập thể, giữa tự thể và tha thể, căn bản của sự mâu thuẫn hiện
nay trong con người bắt đầu tự sự ly cách giữa chủ thể và khách thể, sự ly cách
này nói lên sự nô lệ không thể tránh: chủ thể bị nô lệ vào khách thể và đưa cá
thể bị đánh mất trong tập thể; hoặc khách thể bị nô lệ vào chủ thể và khiến sự
vật bên ngoài trở thành dụng cụ phụng sự cho sự ích kỷ, ngu muội, tham vọng, thù
hận của chủ thể: con người càng lúc càng đi xa sự thực và đánh mất nhân thể;
khoa học tính toán và tổ chức biến con người thành kẻ nô lệ cho biểu tượng,
cho ý thức hệ, cho lý tưởng, cho những giá trị sa đoạ.
Dấu
hiệu sa đoạ thời đại được thể hiện rõ ràng trong cơn bệnh trầm trọng của ngôn
ngữ. Con người nói nhiều, tranh luận nhiều, bàn bạc và thảo luận liên tục, những
cuộc hội thảo và hội nghị được diễn ra hàng ngày trên thế giới; những tuyên ngôn
và những kế hoạch dự án được loan truyền không ngớt; thế mà thế giới càng lúc càng
sa lầy, ngôn ngữ bị trở thành dụng cụ tuyên truyền quảng cáo và càng lúc càng
trở nên nghèo nàn. Đối thoại không còn ý nghĩa; những khẩu hiệu trở thành quan
trọng và con người bị nô lệ vào những khẩu hiệu, bị lệ thuộc vào chữ, lời, tiếng.
Ngôn ngữ không cho là môi trường để làm nền tảng cho cuộc sống cách mạng toàn
diện trong đời sống tâm linh; tất cả những cuộc cải cách xã hội được xây dựng
trên những danh từ tốt đẹp; tất cả những cuộc cải tạo giáo dục cũng được hình
thành trong một hệ thống biểu tượng của ngôn ngữ thời lưu: cá thể độc đáo bị đánh
mất trong sự huyên nào của ngôn ngữ, khẩu hiệu, tuyên ngôn, phát ngôn, thuyết
ngôn của xã hội tập thể. Cá thể bị bắt buộc phải im lặng và chỉ lên tiếng nói,
khi nào tiếng nói ấy được tập thể chấp nhận, nghĩa là tiếng nói ấy phải là tiếng
nói của đám đông: tiếng nói trở thành ngôn ngữ tự động; con người nói như máy nói
và tất cả sự quyết định độc lập đã bị mất ý nghĩa, và cá thể không còn giữ vai
trò chủ động thể hiện sứ mạng thiêng liêng của mình trong việc giải phóng thoát
ly ra ngoài tất cả sự đàn áp của ý thức hệ, đảng phái, chính quyền, truyền
thống, lý tưởng, xã hội, biên giới quốc gia và biên giới tâm linh.
Tất cả những sự sụp đổ hiện nay, tất cả cơn khủng hoảng hiện nay đều xuất
phát từ sự nô lệ tâm thức của cá thể. Chiến tranh xuất phát từ sự mâu thuẫn nội tại của
cá thể; cơn bệnh của tập thể phát xuất từ ý thức phân tán của cá thể. Chủ nghĩa
quốc gia, cũng như chủ nghĩa quốc tế, không giải quyết được sự mâu thuẫn của ý
thức con người; tất cả những ý thức hệ cũng đều thất bại, vì ý thức hệ trở thành
quan trọng hơn con người; con người bị nô lệ vào ý thức hệ gây ra những mầm mống
phân ly với nhau và hy sinh cho một tương lai ảo tưởng mà bỏ quên hiện tại sống
động. Tín điều và tín ngưỡng của tôn giáo cũng gây mầm mống chia rẽ trong con
người.
4.
Cách mạng nội tâm là cuộc cách mạng của ý
thức, của tư tưởng toàn diện trong con người.... Con người (không) rập theo khuôn thước của định thể xã hội, định thể truyền thống, định thể dân tộc, tôn giáo, tín điều; (... con người phải
tự) đánh thức; ý thức về sự tự do vô biên của tâm linh, của toàn thể khía cạnh
đời sống, (...) lên đường, liên
tục lên đường và chối bỏ tất cả những nơi nương tựa yếu đuối, ... sáng tạo
trong toàn diện đời sống, phê phán những giá trị, những truyền thống xã hội,
... sáng tạo ra những giá trị mới để nuôi dưỡng một cuộc hồi sinh toàn diện cho
ý thức và cho tâm thức. Chỉ khi nào ý thức và tâm thức được chuyển hoá toàn
diện thì tất cả sự mâu thuẫn nội tâm và tất cả sự mâu thuẫn xã hội mới chấm
dứt; ... ánh sáng (sẽ) chiếu trên con
đường sinh thành của văn minh nhân loại.
Xuất phát từ khởi điểm duy nhất là giải
phóng, giải thoát toàn diện cho con người trên tất cả lộ trình ý thức, tâm
thức, ý niệm, ngôn ngữ, biểu tượng (...), đánh thức lại những tiềm thể vô biên của con người sáng tạo
toàn diện, đưa cá thể trở lại ý thức độc lập, tham dự và nhập lưu cùng đời sống
phong phú, tự quyết định cho mình và chuyển tính, chuyển vận mệnh mình trong
vận mệnh chung của toàn thể nhân loại.
(Đó là) lộ
trình tối hậu đi về cuộc cánh mạng triệt để của nội tâm, nền tảng của cuộc phục
hồi ý nghĩa cho đời sống con người.
….
Bhikkhu Thích Minh Châu
(1918 - 2012)
[Trích
từ Thích Minh Châu, Trước sự Nô Lệ của Con Người. (Saigon: Vạn Hạnh, In
lần thứ hai 1970).
Phân đọan, lược, và trình bày theo nội dung nêu ở tựa đề - nếu sai lầm - là của tôi - LDB]
Phân đọan, lược, và trình bày theo nội dung nêu ở tựa đề - nếu sai lầm - là của tôi - LDB]
