Plato
The Republic
The Republic
(Πλάτων - Πολιτεία)
QUYỂN 8
Tóm
tắt
Bây giờ Socrates đã hoàn tất mô tả thành phố công chính, ông
trở lại công việc bị gián đoạn là mô tả bốn loại hiến pháp khác của thành phố
và con người tương ứng. Ngoài chế độ quí tộc và nhà vua-triết gia là hiện thân
thu nhỏ và cai trị chính thể này, đã thảo luận trước đây; Socrates xác định bốn
cặp thành phố-con người khác: có chế độ tôn sùng danh dự quân đội [1],
và trong đó có loại người bị điều khiển và thúc đẩy hướng tới danh dự, là người
kết hợp và cai trị loại chính phủ đó; có chế độ tập đoàn lãnh đạo [2],
kết hợp và cai trị bởi người bị điều khiển bởi những ham muốn thèm khát cần
thiết của mình, có chế độ dân chủ, kết hợp và cai trị bởi người bị điều khiển
bởi những ham muốn không cần thiết; và có chế độ chuyên chế độc tài, kết hợp và
cai trị bởi người bị điều khiển bởi những ham muốn bất hợp pháp. Mỗi một trong
số kể đó tệ hơn cái khác, với một chế độ độc tài là hình thức chính phủ khốn
khổ nhất và người độc tài khốn nạn nhất của con người. Thật không may, vì thành
phố của chúng ta là của con người và tất cả mọi thứ của con người đều không
tránh khỏi thoái hóa, bốn hiến pháp bất công này trình bày ở đây không như là
có thể có trong lý thuyết: nhưng chúng được trình bày như là những giai đoạn
thực sự không thể tránh khỏi của thành phố công chính sẽ thoái hóa theo thời
gian.
Vì những người cai trị của thành phố công chính sẽ dựa trên
nhận thức tri giác có thể sai lầm của họ trong việc lựa chọn những thế hệ cầm
quyền tiếp theo, với thời gian họ chắc chắn sẽ không khỏi phạm những sai lầm.
Chẳng bao lâu những con người thuộc loại sai trái sẽ chiếm vị trí quyền lực.
Những người này sẽ muốn thay đổi mọi thứ để kẻ cai trị có thể có sở hữu tư nhân
và tập trung vào sự giàu có, trong khi những kẻ tốt còn lại giữa những nhà lãnh
đạo sẽ muốn giữ trật tự cũ và tập trung vào đức hạnh. Sau một số chiến tranh
giữa những phe phái, hiến pháp chung cuộc sẽ là của một thỏa hiệp: chế độ tôn
sùng danh dự và thượng võ. Để thỏa mãn phe xấu, những nhà lãnh đạo sẽ phân phối
tất cả những đất đai và nhà ở tại những thành phố như sở hữu tư nhân giưa họ
với nhau, và nô dịch những nhà sản xuất như nông nô. Họ sẽ tập trung tất cả
năng lực của họ vào chiến tranh và phòng vệ chống lại những nhà sản xuất đã bắt
làm nô lệ. Những nhà cai trị vẫn sẽ được tôn trọng và tầng lớp quân phiệt cầm
quyền sẽ không tham gia trong nông nghiệp, lao động thủ công, hoặc những liên
doanh làm tiền khác. Họ sẽ ăn sống tập thể và họ dành hết thời giờ cho huấn
luyện thể dục và chiến tranh. Nhưng họ sẽ sợ phải bổ nhiệm những người khôn
ngoan như nhà cầm quyền, thay vào đó, họ lựa chọn được cai trị bởi những người
có tinh thần, nhưng đơn giản, những người sẽ nghiêng nhiều sang chiến tranh hơn
là hòa bình. Mặc dù họ sẽ cũng mong muốn tiền bạc, tình yêu về sự chiến thắng
và vinh dự sẽ chiếm ưu thế.
Con người tương ứng là một người cai trị bởi tinh thần. Một
người như vậy, Socrates giải thích, được sản xuất theo cách này: ông là con
trai của một người quý tộc, người đã khuyến khích một phần lý trí của linh hồn
con trai mình. Nhưng người con trai bị ảnh hưởng bởi một người mẹ xấu, và những
tôi tớ, những người kéo anh ta về với yêu tiền bạc. Anh ta kết thúc ở giữa, trở
thành một người tự hào và yêu danh dự.
Tiếp theo, chế độ tôn sùng danh dự và thượng võ sẽ thoái hóa
thành chế độ tập đoàn lãnh đạo. Khi lòng yêu tiền bạc và giàu có lớn dậy, hiến
pháp sẽ thay đổi để sự cai trị dựa hoàn toàn trên sự giàu có. Bất cứ ai có của cải
và tài sản trên một khối lượng nhất định nào đó sẽ được phép tham gia trong cai
trị, và bất cứ ai có ít hơn mức này sẽ không có tiếng nói trong chính phủ.
Thành phố này có năm lỗi lầm theo Socrates. Đầu tiên, nó được cai trị bởi những
người không thích hợp để cai trị. Thứ hai, nó không là một nhưng hai thành phố:
một của người giàu và một của những người nghèo. Hai phe này không tạo nên một
thành phố duy nhất vì họ luôn luôn âm mưu kình chống nhau, và không có cùng
chung những mục đích. Thứ ba, thành phố này không thể chiến đấu một cuộc chiến vì
ngõ hầu để chiến đấu, những nhà lãnh đạo phải trang bị vũ khí cho dân chúng,
nhưng họ thậm chí còn sợ dân chúng của họ - những người ghét họ - hơn cả những người ngoài. Thứ tư, nó
không có nguyên tắc về chuyên môn hóa. Những nhà cai trị cũng có thêm nghề kiếm
tiền ở ngoại vi. Thành phố này là thành phố đầu tiên để cho điều xấu ác lớn
nhất xảy ra: có những người sống trong thành phố mà không thuộc bất kỳ tầng lớp
nào, hoặc có bất cứ vai trò nào, những người không là sản xuất, hay là những
chiến binh, hoặc là những nhà cai trị. Nhóm này bao gồm những người ăn xin và
tội phạm. Socrates gọi những người này là “những kẻ ăn không ngồi rồi” và chia họ
thành hai loại: vô hại và nguy hiểm, hoặc “châm chích”.
Con người tương ứng là một người một kẻ kiếm tiền keo kiệt.
Ông là con trai của mẫu người tương ứng trong chế độ tôn sùng danh dự và thượng
võ, và trước tiên mô phỏng người này. Nhưng sau đó một số rủi ro đáng hổ thẹn
và bất hạnh xảy đến với cha mình. Đứa con trai, bị tổn thương và nghèo khổ, đến
phiên quay sang tham lam với kiếm tiền và lại từ từ thu tập tài sản. Lý trí và
tinh thần của ông trở thành nô lệ với những mong muốn thèm khát ngon miệng, khi
mong muốn duy nhất của ông thành mong muốn kiếm nhiều tiền hơn. Lý trí chỉ có
thể là lý trí về việc làm thế nào để kiếm nhiều tiền hơn, trong khi tinh thần
chỉ đánh giá tài sản và chỉ có làm giàu cho nhiều hơn là tham vọng duy nhất của
nó. Người này có những khuynh hướng ác nhưng chúng bị kềm giữ vì ông ta là cẩn
thận về tài sản của mình, ông không muốn tham gia vào hoạt động sẽ đe dọa ông
với sự mất mát của những gì ông đã cầy cục gây dựng từ số không.
Tiếp theo, chế độ tập đoàn lãnh đạo sẽ thoái hòa thành chế độ
dân chủ. Những thèm khát không thỏa mãn nhằm có nhiều tiền bạc hơn nữa dẫn đến một thực hành của cho vay với
lãi suất cao. Nhiều người trong thành phố bị đẩy vào túng quẫn hoàn toàn trong
khi một số ít giàu có lớn. Người nghèo khó ngồi không trong thành phố ghét những kẻ giàu có và
toan tính cách mạng. Người giàu, đến phiên mình, giả vờ không biết đến quần
chúng bất mãn. Cuối cùng, những kẻ ăn không ngồi rồi kích động, giới nghèo nổi
dậy, giết một số người giàu, và trục xuất phần còn lại. Họ thiết lập một hiến
pháp mới, trong đó tất cả mọi người còn lại có một phần chia bằng nhau trong cai
trị thành phố. Họ phân phát những chức vị quyền lực dựa trên rút thăm, không chú
ý gì đến ai là người phù hợp nhất cho vai trò nào. Trong thành phố này, ưu tiên
chỉ đạo là sự tự do. Mọi người đều có tự do nói những gì họ thích và sắp xếp đời
sống của họ như họ hài lòng. Tất cả hoàn toàn là được phép. Chúng ta, do đó,
tìm thấy sự đa dạng lớn nhất của những đặc điểm nhân cách trong thành phố này.
Những gì chúng ta không tìm thấy là bất kỳ trật tự hoặc hài hòa nào. Không ai giữ
những vai trò thích hợp với mình.
Để mô tả người tương ứng, Socrates phải giải thích sự khác
biệt giữa những mong muốn cần thiết và không cần thiết. Những mong muốn cần
thiết là những gì chúng ta không thể huấn luyện chính mình để vượt qua, những
cái mà chỉ định những nhu cầu thực sự của con người (ví dụ như mong muốn có đủ phương
tiện sinh sống để tồn tại). Mong muốn không cần thiết là những gì chúng ta có
thể huấn luyện chính mình để vượt qua (ví dụ, mong muốn cho những gì xa hoa
sang trọng và lối sống trụy lạc). Con người của chế độ tập đoàn lãnh đạo được
cai trị bởi những ham muốn cần thiết của mình, nhưng con trai ông, con người
dân chủ, sớm bị những ham muốn không cần thiết khắc phục. Trong khi người cha
là một kẻ hà tiện, những người chỉ muốn tích trữ tiền của, đứa con đi đến biết thưởng
thức tất cả những thú vui xa hoa có thể mua bằng tiền. Bị giật dây bởi những kẻ
liên kết xấu, ông từ bỏ sự tôn kính và điều độ, và bắt đầu coi tình trạng hỗn
loạn không chịu uy quyền nào [3]
như tự do, quá độ lãng phí như nguy nga tráng lệ, và không biết hổ thẹn như can
đảm. Dù vậy, khi trở nên lớn tuổi hơn, một số đức hạnh của ông trở lại và đôi
khi kéo ông ta về phía ôn hòa, điều độ. Tuy nhiên, ông nghĩ rằng tất cả những lạc
thú (những điều độ và quá độ) đều ngang bằng như nhau, và ông thua nhường trước
bất cứ một lạc thú nào đánh vào sự ưa thích của ông tại một thời điểm. Không có
trật tự hoặc thiết yếu cho đời sống của ông ta.
Trong giai đoạn thoái hóa cuối cùng, chế độ dân chủ, thành
phố có tự do nhất, xuống dốc thành chế độ chuyên chế độc tài, thành phố bị nô
lệ nhất. Khao khát không thỏa mãn với tự do gây cho thành phố sao nhãnh những
đòi hỏi thiết yếu của sự cai trị thích đáng. Những kẻ ăn không ngồi rồi lại khuấy
động rắc rối. Trong chế độ dân chủ, tầng lớp này thậm chí còn khốc liệt hơn
trong chế độ tập đoàn lãnh đạo vì họ thường cuối cùng trở thành những khuôn mặt
chính trị chủ động. Ngoài lớp ăn không ngồi rồi, còn có hai lớp khác trong nền
dân chủ: có những người có bản chất tự nhiên là có tổ chức nhất và do đó trở
thành giàu có, và sau đó có những người làm việc tay chân và ít tham gia vào
chính trị. Những kẻ trong lớp ăn không ngồi rồi đánh lừa cả hai lớp khác, kích
động họ chống lại nhau. Họ cố gắng thuyết phục giới nghèo là giới giàu có là những
người theo chế độ tập đoàn lãnh đạo, và họ cố gắng thuyết phục giới giàu là
giới nghèo sẽ nổi dậy. Trong sợ hãi của họ, những người giàu có cố gắng hạn chế
những quyền tự do của người nghèo và khi làm như vậy họ trở thành giống như những
người theo chế độ tập đoàn lãnh đạo. Đáp lại, người nghèo nổi loạn. Nhà lãnh
đạo của nổi loạn này – kẻ ăn không ngồi rồi đã khấy động dân chúng – trở thành
kẻ độc tài khi giới nghèo chiến thắng. Ông giết chết tất cả những người tốt vì
sợ rằng họ sẽ thế chỗ ông ta, sau đó nô lệ tất cả mọi người khác để ông có thể lấy
cắp của họ, để trợ giúp lối sống xa hoa phung phí của ông. Ông cũng cần phải
liên tục tạo chiến tranh, để đánh lạc hướng mọi người khỏi những gì ông đang
làm. Ông phải chiều lòng lớp tồi tệ nhất của xã hội - lớp ăn không ngồi rồi –
dùng họ là những kẻ bảo vệ ông.
Socrates kết thúc quyển 8 mà không cho chúng ta chân dung của
con người tương ứng với chế độ độc tài. Chân dung tâm lý dài này được dành cho quyển
9 tiếp theo.
Phân tích
Phê phán của Plato về chế độ dân chủ là sâu sắc và kích thích
suy nghĩ. Mô tả của ông về sự theo đuổi một chiều duy nhất sau chân tự do của dân
chủ với thiệt hại cho những tốt đẹp khác, và loại của những con người có xu
hướng để đạt quyền lực trong hệ thống như vậy, nên làm chúng ta dừng lại để suy
nghĩ. Chúng ta phải nghiêm trọng nhận những phê bình này khi xem xét chúng ta
muốn đánh giá hệ thống của riêng Plato như thế nào cho đúng. Có phải sự mất mát
tự do cá nhân thực sự vượt quá sự hy sinh không? Hoặc chúng ta có thể thực sự
tốt hơn nên bỏ tự do để đạt được trật tự và hòa hợp như kết quả được đánh đổi?
Trong cả hai trường hợp, bây giờ chúng ta biết những gì Plato muốn nói với chúng
ta khi ông nhìn thấy chúng ta khiếp hãi không muốn buông bỏ những quyền tự do
thiêng liêng của chúng ta: ông sẽ bảo chúng ta rằng chúng ta chỉ bám víu tuyệt
vọng với tự do cá nhân của chúng ta vì linh hồn của chúng ta là mất trật tự và
không lành mạnh, những ưu tiên của chúng ta bị lệch lạc. Chúng ta co rúm lại
trước ý tưởng sống trong Republic của
Plato vì chúng ta bị thúc đẩy bởi những mong muốn sai lầm - mong muốn tiền bạc, lạc thú thân xác,
và vinh dự cá nhân. Ông sẽ muốn nói thêm rằng nếu như chúng ta được thúc đẩy
bởi những mong muốn chân chính, mong muốn sự thật, trật tự, hài hòa, và lợi ích
của xã hội chúng ta như một toàn thể, chúng ta sẽ cởi mở để chấp nhận hệ thống
chính phủ của Plato.
Giải thích lý do tại sao thành phố chắc chắn phải bị thoái
hóa theo thời gian, Plato gọi đến một huyền thoại. Ông tính toán một con số mà
ông gọi là “con số nhân loại” và giải thích rằng con số này kiểm soát sự ra đời
tốt hơn và tệ hơn. Vì những nhà lãnh đạo sẽ không hoàn toàn nhận thức được toán
học liên quan đến việc tính toán con số này, họ chắc chắn sẽ làm không tránh
khỏi phạm những sai lầm và ăn nằm với nhau tại thời điểm sai lầm. Những thế hệ
tiếp theo sẽ kém hơn so với trước đó, và sẽ thiếu những người cai trị.
Con số nhân loại có lẽ là để đại diện con người tốt lành, Thế
dạng của cái Tốt như áp dụng vào những con người. Những thể dạng và những của
vũ trụ là toán học. Cũng như có những công thức toán học mô tả sự chuyển động
của những hành tinh và những vì sao, cũng có những công thức toán học để mô tả
tất cả những khía cạnh của con người. Plato nhận rằng có không có một số thực sự
trong trường hợp của con người hoặc của vũ trụ hoàn toàn tóm thu tất cả những
công thức này. Ông tin rằng tất cả những khía cạnh của thực tại có thể được diễn
tả về mặt toán học, và rằng diễn tả toán học về con người, không gian, và thời
gian thì ít nhất là một phần của thực tại siêu việt tuyệt đối, của Thể dạng của cái Tốt.
Quyển
8
(543a-569c
)
SOCRATES kể tiếp tục:
(Những hiến pháp
và nhân cách)
SOCRATES: Đều tốt
cả, Glaucon, sau đó chúng ta đã đồng ý, rằng nếu như một thành phố sẽ đi đến
được cai quản khéo léo, nổi tiếng lẫy lừng, những phụ nữ phải đem chia chung, trẻ
em và toàn bộ giáo dục của chúng phải đem chia chung; những theo đuổi phải chia
sẻ chung, trong cả hòa bình lẫn chiến tranh, và những vị vua của họ phải là
những người trong số những ai đã chứng minh giỏi nhất về cả triết học và cả
những chỗ nào có liên hệ đến chiến tranh.
GLAUCON: Chúng ta
đã đồng ý.
SOCRATES: Hơn
nữa, chúng ta cũng chấp nhận thế này: một khi những nhà lãnh đạo được thiết
lập, họ sẽ dẫn đầu những người lính và định cư họ trong loại nhà ở - mà chúng
ta đã mô tả trước đó - vốn chúng không có cách nào là riêng tư cá nhân nữa,
nhưng hoàn toàn chia chung. Và chắc chắn chúng ta cũng đi đến một thỏa thuận,
nếu bạn nhớ, về những gì là loại những sở hữu mà họ cần phải có.
Lê Dọn Bàn tạm dịch - bản nháp thứ nhất
(Nov/2011)
[1] Timocracy: chế độ tôn
sùng danh dự và thượng võ – theo Plato, trong đó một quốc gia được cai trị với
những nguyên tắc của danh dự và theo đuổi những vinh quang quân đội (nghĩa là
đề cao sức manh vật chất, thượng võ, chứ không phải lý trí, tinh thần – điển
hình là Sparta).
[2] oligarchy: chế độ chính
trị tập đoàn lãnh đạo
[3] anarchy
