The Republic
(Πλάτων - Πολιτεία)
Quyển X
Tóm tắt
Đến đây, Socrates đã hoàn
tất luận chứng chính của The Republic,
ông đã định nghĩa công lý và cho thấy nó là đáng giá, nghĩa là nên theo đuổi và thực hiện cho polis
và những công dân của nó. Ông quay trở lại câu hỏi đã tạm hoãn liên quan đến
thơ ca về con người. Trong một động tác rất ngạc nhiên, khá bất ngờ, ông xua đuổi những nhà thơ khỏi
thành phố. Ông có ba lý do để xem những nhà thơ là bất thiện và nguy hiểm. Đầu
tiên, họ giả vờ như biết về tất cả những loại sự vật, nhưng họ thực sự không
biết gì cả. Thường được rộng rãi xem họ là có kiến thức về tất cả những gì họ
viết về chúng, nhưng trong thực tế, họ không biết. Những điều mà họ tiếp cận
với vốn không thể đưa đến sự hiểu biết thực: chúng là những hình ảnh, khác xa
với những gì là thật nhất. Bằng cách trình bày những cảnh tượng hết sức xa vời
với sự thực, những nhà thơ, làm lầm lạc, làm hư hỏng những linh hồn người đọc,
quay chúng đi xa khỏi cái thực nhất nhưng về cái ít thực nhất.
Tệ hơn nữa, những hình ảnh
nhà thơ miêu tả không bắt chước phần tốt đẹp của linh hồn. Phần hợp lý của linh
hồn là yên tĩnh, ổn định, và không dễ dàng để bắt chước hoặc thấu hiểu. Nhà thơ
bắt chước những phần tồi tệ nhất - những khuynh hướng vốn làm cho nhân
cách dễ dàng bị kích động và màu
mè. Thơ ca thường tự nhiên kêu gọi đến những phần tồi tệ nhất của linh hồn, và
khơi dậy, nuôi dưỡng, và làm mạnh lên những yếu tố bản năng này trong khi
chuyển năng lực sống mất khỏi phần lý trí.
Thơ làm hư hỏng ngay cả
những linh hồn tốt đẹp nhất. Nó dối gạt chúng ta đi đến thông cảm với những
buồn đau quá đáng, những khát dục bất xứng, những cười nhạo những cơ bản. Nó
thậm chí còn thúc dục chúng ta đắm mình xúc cảm những xúc động của những kẻ
khác, hay nói như vẫn nói thông thường – thương vay khóc mướn. Chúng ta nghĩ
rằng không có chi xấu hổ khi mình miệt mài trong những cảm xúc này vì chúng ta
đang thỏa thích cùng chúng với tư cách nhân vật hư cấu và không có liên quan
đến đời sống thực của chúng ta. Tuy nhiên, vui thú chúng ta cảm thấy thỏa thích
khi tận hưởng những cảm xúc trong đời sống khác được chuyển dịch vào đời sống
của chúng ta. Một khi những phần này của chính chúng ta đã được nuôi dưỡng và
củng cố theo cách này, chúng phát triển mạnh trong chúng ta khi chúng ta ứng
phó với chính đời chúng ta. Đột nhiên chúng ta đã trở thành người thuộc những loại kỳ cục, lố bịch mà ta
đã thấy trên sân khấu, hoặc nghe ngâm kể đến trong sử thi.
Ác cảm với những nguy hiểm
rõ ràng của thơ ca, Socrates hối tiếc phải trục xuất những nhà thơ. Ông cảm
thấu đau xót trước sự phải hy sinh thẩm mỹ, và nói rằng ông sẽ vui vẻ để cho
phép họ trở lại thành phố nếu có ai có thể trình bày một biện luận bào chữa cho
họ.
Socrates sau đó phác vẽ
một bằng chứng ngắn về sự bất tử của linh hồn. Về cơ bản, bằng chứng là như thế
này: X chỉ có thể bị hủy hoại bởi những gì là xấu cho X. Những gì là xấu cho
linh hồn thì bất công và là những xấu tật khác. Tuy nhiên, bất công và những
xấu tật khác rõ ràng là không phá hủy linh hồn, hay những bạo chúa và những
người khác giống vậy, vì nếu thực thế họ đã không thể tồn tại lâu dài. Thế nên, không có gì có thể tiêu
diệt được linh hồn, và linh hồn là bất tử.
Sau khi Socrates đã trình
bày chứng minh này, ông đặt xuống lập luận cuối cùng của ông ủng hộ công lý.
Lập luận này, dựa trên huyền thoại Er,
kêu gọi đến những phần thưởng vốn công chính sẽ nhận được trong thế giới bên
kia. Theo như truyền thuyết, một chiến binh tên là Er bị giết trong trận chiến,
nhưng không thực sự chết. Ông được gửi lên trời, và được cho xem tất cả những
gì xảy ở đó, như vậy để ông có thể trở về mặt đất và tường thuật những gì ông
đã thấy. Ông quan sát một hệ thống của thuyết mạt thế - cho rằng khi thế giới
tận cùng, sẽ có thưởng hiền phạt dữ - trong đó đức hạnh được khen thưởng, đặc
biệt là sự khôn ngoan. Trong chu trình 1000 năm, người ta có thể hoặc được
thưởng trên trời, hoặc bị trừng phạt trong địa ngục, vì tội lỗi hoặc những việc
làm tốt đẹp của đời sống họ. Họ sau đó được mang lại cùng với nhau trong một
khu vực chung, và được cho lựa chọn đời sống tiếp theo của họ, hoặc động vật
hoặc con người. Đời sống mà họ chọn sẽ xác định cho dù họ được khen thưởng hoặc
bị trừng phạt trong chu kỳ tiếp theo. Chỉ những ai là người đã sống triết lý
khi còn sống, bao gồm cả Orpheus, người đã lựa chọn được tái sinh như một con
thiên nga, mới nắm bắt hiểu thấu được sự tài tình để làm thế nào lựa chọn đời
sống công chính. Tất cả mọi người khác lăn lóc giữa hạnh phúc và đau khổ trong
mỗi chu kỳ.
Phân tích
Trong Quyển X, cuối cùng
Plato đem giáo dục dựa trên triết lý đối đầu thẳng với giáo dục truyền thống
dựa trên thơ ca. Plato đã chứng minh triết học và triết gia là đúng và bây giờ
ông cho thấy chúng trong mối quan hệ với những kình địch của chúng - những
người hiện đang nghĩ là khôn ngoan và hiểu biết nhất - những nhà thơ.
Huyền thoại, khi gọi đến
thưởng và phạt, trình bày một lập luận dựa trên những động cơ Plato trước đó đã
bác bỏ. Glaucon và Adeimantus đã đặc biệt yêu cầu Socrates ca ngợi công lý trên
chính tự thân công lý, không dựa trên những hệ quả, như những yếu tố này. Tại
sao bây giờ Plato lại làm chính điều đó?
Allan Bloom cho rằng sự
bao gồm của huyền thoại này được kết nối với sự khác biệt giữa đạo đức triết
học và đạo đức công dân. Đạo đức triết học là loại đức hạnh triết gia sở hữu,
và loại đức hạnh này khác với đức hạnh của công dân bình thường. Cho đến nay,
theo Bloom, Plato đã chỉ cho thấy tự thân đạo đức triết học là xứng đáng. Ông
đã vẫn chưa chỉ ra rằng đạo đức công dân cũng là xứng đáng. Vì Glaucon và
Adeimantus và vô số người khác không có khả năng đạo đức của triết học, ông
phải cung cấp cho họ một số lý do để theo đuổi loại đức hạnh của riêng mình.
Với sự tương phản giữa đạo đức triết học và đạo đức công dân trong tâm trí,
Plato đã mô tả chu kỳ ngàn năm nói trên, trong đó thưởng và phạt cứ mãi mãi đi
theo sau đời công chính hay bất công.
Tuy nhiên, trên sự hiểu
biết của chúng ta về những gì làm cho bất kỳ đức hạnh nào có giá trị hay không,
sự kết nối của nó với những thể dạng - Plato đã chứng minh đầy đủ giá trị của
cả hai loại đức hạnh. Đức hạnh triết học có thể là đáng giá hơn vì nó không chỉ
bắt chước những thể dạng (những lý tưởng), nhưng nhằm đến và phối ngẫu với
chúng, nhưng đức hạnh công dân là đáng giá vì nó liên quan đến việc đưa những
thể dạng vào đời sống của con người bằng cách thiết định trật tự và hòa hợp
trong linh hồn của con người. Tuy nhiên, Bloom, cũng có một giả thuyết đáng tin
cậy khác về lý do tại sao Plato bao gồm huyền
thoại Er, và giải thích này ứng hợp khéo léo với sự hiểu biết của chúng ta
về giá trị công lý. Huyền thoại Er,
Bloom giải thích, minh họa một lần nữa sự cần thiết của triết học. Những đức
hạnh công dân một mình là không đủ. Chỉ có những triết gia mới biết làm thế nào
để lựa chọn đời sống mới – chọn kiếp sau - cho đúng, vì chỉ có họ mới hiểu được
linh hồn và hiểu những gì làm cho đời sống thành tốt và xấu. Những người khác,
những người thiếu hiểu biết này, đôi khi chọn đúng và đôi khi chọn sai. Họ dao
động qua lại giữa những kiếp đời tốt đẹp và những kiếp đời khốn khổ. Vì mỗi
linh hồn là chịu trách nhiệm về lựa chọn đời sống riêng của mình, dẫn đến mỗi
người phải chịu trách nhiệm trọn vẹn với tư cách sống công chính hay bất công.
Nếu như phần đông chúng ta nghiêng sang như sẵn sàng chọn bất công, đó là vì sự
thiếu hiểu biết của chúng ta về những gì làm cho một linh hồn là công chính hay
bất công. Thiếu hiểu biết – hay tạm mượn một nội dung không hoàn toàn của Plato
- Vô Minh - sau đó, mới đích thực là tội lỗi duy nhất, và triết học là phương
thuốc chữa trị duy nhất.
QUYỂN 10
(595a-621c)
SOCRATES kể tiếp tục:
SOCRATES:
Bạn biết rằng có rất nhiều những điều khác về thành phố của chúng ta làm cho
tôi nghĩ rằng chúng ta đã hoàn toàn đúng trong việc thành lập nó như chúng ta
đã làm, nhưng tôi đặc biệt suy nghĩ về thơ khi tôi nói thế.
GLAUCON:
Điều gì về nó?
SOCRATES:
Sự từ chối của chúng ta không chấp nhận bất kỳ nào của nó là mô phỏng. Thật
vậy, sự cần thiết để không thừa nhận nó có vẻ thậm chí còn rõ ràng hơn, theo
quan điểm của tôi, khi giờ đây chúng ta đã phân biệt những yếu tố khác nhau
trong linh hồn.
GLAUCON:
Ông định nói gì?
SOCRATES:
Giữa chúng ta – vì bạn sẽ không tố
cáo tôi với những nhà thơ bi thảm [1],
hoặc bất kỳ những người mô phỏng bắt chước nào khác - tôi nghĩ rằng tất cả
những thơ loại như thế đều đúng là làm hư hỏng não thức của những người nghe
chúng, những người không có kiến thức về những gì nó thực là, như là một thứ
thuốc để chống lại nó.
GLAUCON:
Có những gì trong đầu ông khi ông nói thế?
SOCRATES:
Tôi sẽ phải nói với bạn, mặc dù ngay cả có một loại tình yêu tôn kính tôi đã có
với Homer [2]
từ khi còn nhỏ, khiến tôi ngần ngại để nói. Bạn thấy đấy, ông dường như đã là
thày dạy và lãnh đạo đầu tiên của tất cả những nhà viết bi kịch hay. Dẫu thế đi
nữa, một người không nên được tôn vinh nhiều hơn sự thật. Thế nên, như tôi đã
nói, tôi sẽ phải nói cho bạn biết.
GLAUCON:
Dĩ nhiên.
SOCRATES:
Hãy nghe, sau đó - hay tốt hơn, hãy trả lời câu hỏi của tôi.
GLAUCON:
Xin cứ hỏi đi.
SOCRATES:
Bạn có thể cho tôi biết nói tổng quát sự mô phỏng, bắt chước là gì? Bạn thấy
đấy, tôi không hoàn toàn hiểu nó đáng lẽ ra là những gì.
GLAUCON:
Thế nên, có khả năng là tôi sẽ hiểu?
SOCRATES:
Sẽ không có gì lạ ở đó, vì có rất nhiều sự vật người cận thị nhìn thấy trước
khi người có mắt nhìn sắc bén!
Lê Dọn Bàn tạm dịch - bản nháp thứ nhất
(Nov/2011)
[1]
Gần nhất với Plato là Aristotle, trong Poetics
của Aristotle- ông phân định ba thể loại thơ – thơ hùng, thơ khôi hài, và thơ bi thảm. (the epic, the comic, and the tragic – hùng ca, bi ca và hài ca).
Những
nhà mỹ học phương Tây sau đó lại phân thành : thơ anh hùng, lịch sử; thơ trữ tình, và thơ kịch – (epic,
lyric, and dramatic poetry), đặt thơ bi thảm và thơ khôi hài xuống thành hai thể phụ
của thơ kịch.
[2] Chú ý đến nhà thơ vĩ đại Socrates nhắc ở đây, tác
giả Iliad và Odyssey; như thế sẽ giúp chúng ta hiểu hơn
– “thơ” là gì, và ai mới được gọi là “người làm thơ”, theo quan điểm của ông. Về phần hai tập trường ca
- với người Hylạp, chúng không chỉ là thơ, nhưng còn là sử, là triết lý dưới
áo huyền thoại, hay đúng hơn là
bách khoa toàn thư của họ. Một thí dụ vẫn nhắc là hoàng đế Alexander the Great
ngủ với The Iliad dưới gối.
