Plato
Phiên Tòa và cái Chết của Socrates
Lời Socrates cãi trước tòa
Apology
1.3.1.1. Đối chất với Meletus
1.3.1.1. Đối chất thứ nhất: về giáo dục giới Trẻ
Ông ta nói rằng tôi phạm tội làm hư hỏng giới trẻ, nhưng tôi nói rằng Meletus thì phạm tội về xử sự những vấn đề nghiêm trọng một cách nông nổi, về mang người ta ra tòa một cách vô trách nhiệm, và về tự tuyên xưng là thành thật lo lắng đến những sự việc vốn không một điều nào trong số đó mà ông đã từng bận tâm, và tôi sẽ cố gắng để chứng minh rằng điều này là như vậy [1]. Hãy đến đây và nói cho tôi biết, Meletus. Ông có chắc chắn xem đó là điều quan trọng nhất rằng những người trẻ của chúng ta nên tốt càng nhiều càng tốt đến mức có thể tốt được? [2] - Đúng thực, tôi có vậy.
Vậy đến đây, hãy nói với đoàn bồi thẩm ai là người làm chúng tốt hơn. Ông hiển nhiên là biết, nhìn theo sự lo lắng của ông. Ông nói rằng ông đã khám phá được con người làm hư hỏng chúng, cụ thể là tôi, và ông mang tôi ra đây và buộc tội tôi với đoàn bồi thẩm. Nào, hãy thông báo với đoàn bồi thẩm và kể cho họ biết người đó là ai. Ông thấy chưa, Meletus, ông im lặng và không biết nói gì. Không phải là điều này xem dường đáng xấu hổ cho ông, và là một bằng chứng đầy đủ về những gì tôi nói, rằng ông đã không từng quan tâm với bất kỳ những điều này? Hãy kể cho tôi biết, thưa ngài khả kính của tôi, ai là người làm thanh niên của chúng ta tốt hơn? - Pháp luật.
Đó không phải là những gì tôi đang hỏi, nhưng để bắt đầu, người nào là người có kiến thức về pháp luật? - Những người trong đoàn bồi thẩm này, Socrates.
Ông muốn nói với ý thế nào, Meletus? Có phải những người này có khả năng dạy dỗ giới trẻ và làm chúng tốt hơn? - Chắc chắn vậy.
Tất cả trong số họ, hoặc một vài người này nhưng không phải những người kia? - Tất cả trong số họ.
Rất tốt, có Hera [3] chứng giám. Ông đề cập đến một số lượng lớn của những người có lòng tốt. Nhưng thế còn những người nghe hiện diện ở đây? Họ có làm giới trẻ tốt hơn lên hay không? - Có, họ cũng thế.
Còn về những thành viên của Hội đồng Thường trực? [4] – Những thành viên của hội đồng, cũng thế.
Nhưng, Meletus, thế còn Nghị Viện? [5] Những nghị viên làm hỏng giới trẻ, hay tất cả họ đều làm chúng tốt hơn? – Họ là chúng tốt hơn.
Tất cả những người Athens, có vẻ như, làm cho giới trẻ vào thành những con người tốt lành, ngoại trừ tôi, và chỉ một mình tôi làm hỏng chúng. Đó có phải là những gì ông định nói? - Chắc chắn nhất đó là những gì tôi có ý định nói.
Ông khép tội tôi vào một tai vạ lớn lao. Nói cho tôi biết: ông có nghĩ có phải điều này cũng được áp dụng với giống ngựa? Rằng tất cả mọi người làm chúng thành tốt hơn và một cá nhân làm hư hỏng chúng? Hoặc hoàn toàn ngược lại mới là sự thật, một cá nhân có thể làm chúng thành tốt hơn, hoặc một vài cá nhân, cụ thể là những người nuôi ngựa giống, trong khi phần lớn, nếu họ có ngựa và sử dụng chúng, họ làm hư hỏng chúng? Đó không phải là trường hợp hay sao, Meletus, cả với giống ngựa và tất cả những động vật khác? Dĩ nhiên là như thế, cho dù ông và Anytus có nói như vậy hay không. Tình trạng của những công việc sẽ là rất may mắn nếu chỉ có một người làm hỏng giới trẻ của chúng ta, trong khi những người khác làm chúng thành tốt hơn.
1.3.1.2. Đối chất thứ nhì: về làm hư hỏng giới Trẻ
Ông đã làm thành điều hiển nhiên đầy đủ, Meletus, rằng ông không từng bao giờ có bất kỳ quan tâm nào về giới trẻ của chúng ta; ông cho thấy rõ ràng sự thờ ơ của ông, rằng ông đã không nghĩ gì đến những đối tượng vốn chúng đã khiến ông mang tôi ra xét xử.
Và có Zeus chứng giám, Meletus, cũng hãy nói cho chúng tôi biết liệu có là tốt hơn để một người sống giữa những đồng bào tốt lành hoặc những đồng bào xấu xa. Hãy trả lời, người tốt lành của tôi, bởi vì tôi không hỏi một câu hỏi khó khăn. Không phải là kẻ ác gây một số nguy hại cho những ai là người từng gần gũi nhất với họ, trong khi những người tốt làm lợi cho họ? - Chắc chắn thế.
Và có phải con người hiện hữu là người sẽ thích bị hại hơn là thay vì được lợi từ những cộng sự của ông? Hãy trả lời, ngài khả kính của tôi, bởi vì luật pháp ra lệnh ông trả lời. Có bất kỳ con người nào là người muốn bị làm hại hay không? - Tất nhiên là không.
Đến lúc này, có phải ông buộc tội tôi ở đây làm hư giới trẻ và làm cho chúng trở nên tồi tệ hơn một cách cố ý hoặc ngoài ý định? - Cố ý.
Những gì sau đó, Meletus? Có phải ông khôn ngoan nhiều đến như thế ở tuổi của ông hơn là tôi ở tuổi tôi, khiến ông hiểu rằng những người độc ác luôn luôn làm một số điều tai hại với những người láng giềng gần nhất của họ, trong khi những người tốt làm cho họ điều tốt, nhưng tôi đã đạt đến một mức đen tối của ngu dốt khiến tôi không nhận ra điều này, cụ thể là nếu tôi làm cho một trong những cộng sự của tôi thành xấu xa, tôi rơi vào nguy cơ bị anh ta làm tổn hại, vì thế tôi cố tình làm một điều ác loại giống như vậy, như ông nói? Tôi không tin ông, Meletus, và tôi không nghĩ rằng bất cứ ai khác sẽ tin. Hoặc là tôi không làm hư hỏng những người trẻ, hay là nếu như tôi có làm, đó là không chủ ý, và trường hợp nào trong cả hai ông cũng đương nói láo. Bây giờ nếu như tôi làm hỏng họ không chủ ý , pháp luật không đòi hỏi ông đưa người ta đến tòa án vì những việc làm sai trái không chủ ý như vậy, nhưng giữ họ lại trong riêng tư, hướng dẫn họ và khuyên nhủ họ; vì cho rõ ràng, nếu như tôi học được tốt hơn, tôi sẽ thôi không làm những gì tôi đang làm không chủ ý [6]. Còn ông, tuy nhiên, ông đã tránh ngồi lại cùng tôi, và đã không sẵn lòng hướng dẫn tôi, nhưng ông mang tôi ra đây, nơi mà pháp luật đòi hỏi người ta đem đến những ai cần phải bị trừng phạt, không phải để hướng dẫn.
1.3.1.3. Đối chất thứ ba: Về tin, không tin gót
Và như vậy, thưa quí vị bồi thẩm, những gì tôi đã nói rõ ràng là đúng: Meletus chưa bao giờ từng quan tâm gì đến những vấn đề này tất cả. Dẫu như thế, hãy nói với chúng ta, Meletus, ông nói tôi làm hư hỏng giới trẻ như thế nào; hoặc là rõ ràng từ bản khai của ông rằng đó là bằng cách dạy họ không tin vào những vị gót vốn thành phố tin tưởng, nhưng tin vào những thần thánh mới? [7] Không phải hay sao đây là những gì ông nói rằng tôi dạy và như thế làm hư hỏng chúng? - Đó chắc chắn nhất là những gì tôi có nói.
Thế vậy sau đó, chúng ta đương nói chuyện về chính những gót nào đây, Meletus, hãy làm điều này rõ ràng hơn cho tôi và đoàn bồi thẩm: Tôi không thể chắc chắn - không biết ông định nói rằng tôi dạy sự tin tưởng rằng có một số những gót - và do đó bản thân tôi tin rằng có những gót, và tôi không hoàn toàn là một người vô thần, chẳng phạm tội vì điều thế, - tuy nhiên, không tin chính những gót vốn thành phố tin tưởng, nhưng những gót khác, và như thế điều này là cáo buộc chống lại tôi, rằng họ là những gót khác. Hoặc không biết có phải bạn định nói rằng tôi không tin vào những gót nào hết cả, và như thế đây là những gì tôi dạy cho những người khác? - Đây là những gì tôi định nói, rằng ông không tin vào những vị gót nào hết cả.
Ông là một người kỳ lạ, Meletus. Tại sao ông nói điều này? Có phải tôi không tin, như những người khác tin, rằng mặt trời và mặt trăng là những gót? - Không, có Zeus chứng giám, thưa những vị bồi thẩm, vì ông ta nói rằng mặt trời là đá, và mặt trăng là đất.
Meletus thân mến, ông có nghĩ rằng ông đang truy tố Anaxagoras hay không? Có phải ông quá khinh thường đoàn bồi thẩm và nghĩ rằng họ quá ngu dốt về chữ nghĩa đến nỗi không biết rằng những sách của Anaxagoras người thành Clazomenae [8] chứa đầy những lý thuyết này, và hơn nữa, những người trẻ học từ tôi những gì họ có thể mua, chừng một drachma, là nhiều nhất, đó đây trong những hiệu sách, và nhạo báng Socrates nếu ông ta giả vờ rằng những lý thuyết đó là của riêng ônng ta, đặc biệt nếu như chúng là phi lý như vậy? Đó có phải là, có Zeus chứng dám, những gì ông nghĩ về tôi, Meletus, rằng tôi không tin có bất kỳ những vị gót nào? - Đó là những gì tôi nói, rằng ông không tin vào những vị gót nào hết cả.
Không thể tin ông được, Meletus, tôi nghĩ rằng, ngay cả với chính ông. Con người xuất hiện với tôi, thưa quí vị đoàn bồi thẩm, rất xấc láo và bất trị. Ông ta dường như đã làm bản khai từ sự xấc xược, hung hăng và nông nổi của tuổi trẻ. Ông ta giống như một người soạn một câu đố và đương cố gắng thử đoán: “Không biết rồi Socrates khôn ngoan có nhận ra rằng ta đương đùa nghịch và tự mâu thuẫn hay không, hay ta sẽ lừa được ông ta và những người khác?” Tôi nghĩ rằng ông tự mâu thuẫn chính mình trong bản khai đã tuyên thệ, nếu như ông nói: “Socrates phạm tội không tin vào những vị gót nhưng tin vào những vị gót”, và chắc chắn đó là phần của một anh hề đùa nghịch!
Hãy xem xét với tôi, thưa quý vị, ông ta đã xuất hiện mâu thuẫn với chính ông ta như thế nào, và ông, Meletus, hãy trả lời chúng tôi. Hãy nhớ, thưa quý vị, những gì tôi yêu cầu quí vị khi tôi bắt đầu, đừng tạo ra một xáo động, nếu tôi tiến hành trong cách thông thường của tôi.
Có phải bất kỳ một người nào, Meletus, tin vào những hoạt động con người lại là người không tin vào loài người hay không? Hãy khiến ông ta trả lời, và một lần nữa, và đừng thỉnh thoảng lại tạo ra một xáo động. Có phải bất kỳ một người nào không tin vào giống ngựa lại tin vào những hoạt động của những người cỡi ngựa hay không? Hoặc vào những hoạt động thổi sáo, nhưng không vào những người chơi sáo? Không, thưa ngài khả kính của tôi, không người nào có thể như thế. Nếu ông không sẵn sàng để trả lời, tôi sẽ nói cho ông và đoàn bồi thẩm biết. Hãy trả lời câu hỏi tiếp theo, dù sao đi nữa. Có phải bất kỳ một người nào tin vào những hoạt động có tính thần linh mà không không tin những thần linh hay không? - Không người nào.
Cảm ơn ông đã trả lời, dù có miễn cưỡng, khi đoàn bồi thẩm buộc ông. Bây giờ ông nói rằng tôi tin vào những điều thiêng liêng thần linh và giảng dạy về chúng, cho dù mới hay cũ, nhưng ở bất kỳ tỉ lệ những điều thiêng liêng nào ứng hợp với những gì ông nói, và đối với điều này, ông đã tuyên thệ trong bản khai của ông. Nhưng nếu tôi tin vào những điều thiêng liêng, tôi khá chắc chắn phải tin vào những thần linh. Không phải như vậy hay sao? Nó là như vậy, thực sự. Tôi sẽ cho rằng ông đồng ý, vì ông không trả lời. Không phải là chúng ta tin rằng những quỉ thần [9] hoặc là những vị gót, hoặc là con cái của những vị gót? Có hoặc không? - Tất nhiên.
Sau đó, vì tôi tin vào những quỉ thần, như ông thú nhận, nếu những quỉ thần hoặc là những vị gót, đây là những gì tôi hàm nghĩa là khi tôi bảo rằng ông nói những câu đố và trong đùa dỡn, vì ông phát biểu rằng tôi không tin vào những vị gót và sau đó lại rằng tôi có tin, vì tôi có tin vào những quỉ thần siêu nhiên. Nếu về một mặt, những quỉ thần là con cái của những vị gót, hay con hoang của những vị gót với những nymph [10] hoặc một số những bà mẹ khác, như người ta đã nói là thế, người sẽ tin có những con cái của những vị gót, nhưng lại không có những vị gót - là người gì? Điều đó sẽ cũng phi lý giống như tin có những đứa con của con ngựa và con lừa, cụ thể là con la, hiện hữu, nhưng không tin vào sự hiện hữu của loài ngựa và loài lừa. Ông tất đã phải làm bản khai này, Meletus, hoặc là để thử chúng tôi, hoặc bởi vì ông đã hoàn toàn mù mịt không tìm thấy được bất kỳ một hành vi sai trái thực sự nào để buộc tội tôi. Không có cách nào mà trong đó ông có thể thuyết phục được một ai, thậm chí có óc thông minh nhỏ tí, mà có thể cho một người và cùng một người để tin vào quỉ thần nhưng cũng không tin vào những sự việc thần linh, và sau đó lại cùng một người đó tin không tin vào những quỉ thần, chẳng tin vào những vị gót, cũng chẳng tin vào những anh hùng [11].
1.3.2. Nói về cái Chết
Tôi không nghĩ, thưa quí vị bồi thẩm, rằng đòi hỏi có một bào chữa dài dòng để chứng minh rằng tôi không phạm những tội cáo buộc trong bản khai của Meletus, nhưng thế này là đủ. Mặt khác, quí vị biết về những gì tôi cho biết trước đó là sự thật, rằng với nhiều người tôi rất không được ưa thích gì. Điều này sẽ là sự làm hại đến thanh danh của tôi; nếu tôi bị hư hại thanh danh, không phải Meletus hoặc Anytus, nhưng vì sự vu khống và ghen tị của nhiều người. Điều này đã phá hủy nhiều những người tốt khác, và tôi nghĩ rằng, điều đó sẽ tiếp tục như vậy. Không có nguy hiểm rằng nó sẽ dừng lại với tôi [12].
1.3.2.1. Trước đây nơi Chiến trận
Một người nào đó có thể nói: “Ông không xấu hổ hay sao, Socrates, đã theo cái loại nghề nghiệp vốn nó dẫn bản thân ông đến nguy hiểm của cái chết?” Tuy nhiên, tôi sẽ được quyền trả lời ông ta: “Ông sai rồi, thưa ông, nếu ông nghĩ rằng một người có được bất kỳ tốt đẹp nào đi nữa, lại nên đừng sao lãng cân nhắc nguy cơ tử vong, anh ta chỉ nên xem xét điều này trong những hành động của mình, không biết liệu những gì anh làm là đúng hay sai, không biết liệu anh ta hành động như một người tốt hoặc như một người xấu”. Theo quan điểm của ông, tất cả những anh hùng đã chết tại Troy là những con người thấp kém, đặc biệt là con trai của Thetis, người đã quá khinh bỉ sự nguy hiểm so với sự ô nhục [13]. Khi ông ta hăng hái đi giết Hector, vị nữ thần là mẹ của ông đã báo trước cho ông ta, như tôi tin, trong một số ngôn từ như thế này: “Con tôi ơi, nếu con trả thù cho cái chết của đồng chí của con, Patroclus, và con giết Hector chết, chính con sẽ chết, vì cái chết của con lập tức theo ngay sau cái chết của Hector”. Khi nghe điều này, ông đã coi thường cái chết và nguy hiểm, và sợ hơn rất nhiều nếu sống như một kẻ hèn nhát, kẻ đã không trả thù cho bạn bè của mình. “Hãy để con chết ngay cùng một lúc”, ông nói, “một khi con đem cho kẻ làm điều sai trái sự trừng phạt của hắn, hơn là sống lại đây, một trò cười bên con thuyền cong, một gánh nặng trên thế gian”. Quí vị có nghĩ rằng ông đã nghĩ đến cái chết và nguy hiểm?
Đây là sự thật của nội dung, thưa quí vị bồi thẩm: bất cứ chỗ nào một người đã nhận một vị trí mà ông tin là tốt nhất, hoặc chỉ huy của ông ta đã đặt định cho ông, tôi nghĩ, ở đó ông phải ở lại và đối mặt với nguy hiểm, mà không một nghĩ ngợi nào về cái chết, hoặc bất cứ điều gì nào khác, hơn là sự nhục nhã. Nó sẽ hẳn là một hành xử đáng kinh hãi, thưa quí vị bồi thẩm, nếu như tại Potidaea, Amphipolis và Delium, trước nguy cơ tử vong, như bất cứ ai khác, tôi đã ở lại vị trí đóng quân của tôi, nơi những người quí vị đã bầu cầm quyền tư lệnh đã ra lệnh cho tôi, và sau đó, khi gót ra lệnh cho tôi, như tôi đã nghĩ và tin, sống cuộc đời của một triết gia, để xem xét bản thân mình và những người khác, tôi đã bỏ vị trí đóng quân của tôi vì sợ cái chết hay bất cứ điều gì khác. Điều đó sẽ hẳn là một điều đáng kinh hãi, và sau đó tôi có thể đã thực sự, bị đem vào đây một cách công bằng, vì không tin rằng có những vị gót, không tuân theo oracle, sợ cái chết, và nghĩ rằng tôi đã là khôn ngoan, trong khi tôi đã là không. Sợ hãi cái chết, thưa quí vị, là không có gì khác hơn nghĩ rằng mình khôn ngoan trong khi mình là không, nghĩ rằng mình biết những gì mình thực sự không biết. Không ai biết - liệu có phải cái chết có thể không là điều lớn lao nhất của tất cả những phước lành cho một người hay không, - thế nhưng con người sợ hãi nó như thể họ đã biết rằng nó là điều lớn lao nhất của những tai ác. Và chắc chắn nó là sự thiếu hiểu biết đáng chê trách nhất khi tin rằng người ta biết những gì người ta không biết. Nó có lẽ là ở điểm này và trong phương diện này, thưa quí vị, rằng tôi khác với đại đa số mọi người, và nếu như tôi đã tuyên bố rằng tôi khôn ngoan hơn bất cứ ai về bất cứ điều gì, nó sẽ là trong điều này, rằng như tôi đã không có kiến thức đầy đủ về mọi sự việc trong thế giới bên kia, vì vậy tôi không nghĩ rằng tôi có. Tuy nhiên, tôi biết là xấu xa và đáng xấu hổ khi làm điều sai trái, khi không vâng lời bề trên của một ai, dù kẻ ấy là gót hay người. Tôi sẽ không bao giờ sợ hãi, hay tránh những điều mà tôi không biết, liệu chúng có thể dẫu là không tốt, hơn là thay vì những điều mà tôi biết là xấu. Ngay cả bây giờ nếu như quí vị tuyên bố trắng án cho tôi, và không tin Anytus, người đã nói với quí vị rằng hoặc là đáng lẽ lúc đầu tôi đã không nên bị mang tới chỗ này đây [14], hay bây giờ tôi đã đang ở đây, quí vị không thể nào tránh không xử án tôi, bởi vì nếu như tôi được tuyên bố trắng án, những con trai của quí vị sẽ thực hành những giảng dạy của Socrates, và tất cả chúng sẽ bị hư hỏng hoàn toàn; về vấn đề này, nếu quí vị nói với tôi:
1.3.2.2. Giờ đây trong sinh hoạt giữa cộng đồng
“Socrates, giờ đây chúng tôi không tin Anytus, chúng tôi tha bổng ông, nhưng chỉ với điều kiện là ông không phí thêm thời giờ về học hỏi nghiên cứu này, và không thực hành triết học nữa, và nếu ông bị bắt khi làm như vậy, ông sẽ chết”, như tôi nói, nếu quí vị tha bổng tôi với những điều kiện đó, tôi sẽ nói với quí vị: “Thưa quý vị trong đoàn bồi thẩm, tôi biết ơn và tôi là bạn của quí vị, nhưng tôi sẽ tuân theo gót, hơn là theo quí vị, [15] và cho đến chừng nào tôi còn hít hơi để thở, và còn khả năng, tôi sẽ không ngừng thực hành triết học, để thôi thúc quí vị, và theo cách thông thường của tôi, chỉ ra cho bất cứ ai trong quí vị mà tôi có cơ hội ngẫu nhiên gặp gỡ: “Chào ngài, ngài là một người Athens, công dân của một thành phố lớn nhất với danh tiếng nhất về cả trí tuệ và sức mạnh; thế ngài không xấu hổ về sự háo hức của ngài để có của cải, uy tín và danh dự càng nhiều càng tốt, trong khi ngài không quan tâm, cũng chẳng hề suy nghĩ về trí tuệ hay chân lý, hoặc về trạng thái tốt nhất có thể có được của linh hồn ngài?” Sau đó, nếu một trong quí vị không đồng ý với điều này, và nói rằng ông ta thực có quan tâm, tôi sẽ không để ông ta đi ngay lập tức, hay bỏ mặc ông ta, nhưng tôi sẽ chất vất ông ta, xem xét ông ta và thử nghiệm ông ta, và nếu tôi không nghĩ rằng ông đã đạt được sự tốt lành mà ông cho rằng ông đã, tôi sẽ chê trách ông ta, vì ông gắn ít quan trọng vào những điều quan trọng nhất, nhưng gắn quan trọng lớn hơn với những điều thấp kém hơn nhiều. Tôi sẽ đối xử trong cách này với bất cứ ai tôi ngẫu nhiên gặp mặt, trẻ và già, công dân của thành và khách lạ ngoài thành, và nhiều hơn như thế với những công dân, bởi vì quí vị là bà con thân thuộc hơn với tôi. Chắc chắn rằng đây là những gì gót ra lệnh cho tôi làm, và tôi nghĩ rằng không có phước lành lớn hơn nào cho thành phố so với dịch vụ của tôi với gót. Bởi vì tôi đi loanh quanh không làm gì, nhưng thuyết phục cả trẻ lẫn già trong số những quí vị, đừng có lo chăm sóc cho cơ thể của quí vị, hoặc sự giàu có của quí vị, ưu tiên hơn hay mạnh mẽ hơn, như đối với trạng thái tốt nhất có thể có của linh hồn quí vị, như tôi nói với quí vị: “Sự giàu có không mang lại sự xuất sắc, nhưng sự xuất sắc làm cho sự giàu có và mọi thứ khác tốt cho con người, cả về cá nhân lẫn về tập thể.” [16]
Giờ đây, nếu bằng cách nói này, tôi làm hỏng giới trẻ, lời khuyên này phải là độc hại, nhưng nếu có ai nói rằng tôi đưa ra lời khuyên khác biệt, người ấy nói điều vô nghĩa. Về điểm này, tôi sẽ nói với quí vị, thưa quí vị bồi thẩm: “Không biết liệu quí vị tin Anytus hay không, không biết liệu quí vị tha bổng tôi hay không, hãy làm như thế với sự hiểu biết rằng đây là tiến trình hành động của tôi, ngay cả nếu tôi phải đối mặt với cái chết nhiều lần” [17]. Đừng tạo một xáo động, quý vị, nhưng nghe theo yêu cầu của tôi, đừng la lớn với những gì tôi đang nói, nhưng hãy lắng nghe, vì tôi nghĩ lắng nghe sẽ có lợi cho quí vị, và tôi đương sắp sửa nói những điều khác mà có lẽ quí vị có lẽ sẽ la lớn. Dẫu thế nào cũng đừng có làm vậy. Hãy chắc chắn rằng nếu quí vị giết con người thuộc loại như tôi nói rằng tôi là, quí vị sẽ không gây tổn hại cho tôi nhiều hơn chính quí vị. Không Meletus cũng không Anytus có thể gây tổn hại cho tôi trong bất kỳ cách nào; ông ta không thể làm tổn hại cho tôi, vì tôi không nghĩ rằng nó là cho phép một người tốt hơn bị tổn hại bởi một kẻ tồi tệ hơn; chắc chắn ông ta có thể giết tôi, hoặc có lẽ trục xuất, hoặc tước quyền công dân của tôi, vốn ông ta và những người khác có thể nghĩ là tác hại lớn, nhưng tôi không nghĩ như vậy. Tôi nghĩ rằng ông ta đang làm cho chính mình nhiều tác hại lớn hơn trong những gì ông đang làm bây giờ, cố gắng để một người bị tử hình một cách bất công. Thật vậy, thưa quí vị bồi thẩm, giờ đây tôi tuyệt không còn làm một bào chữa nhân danh chính tôi, như có thể đã tưởng, nhưng nhân danh chính quí vị, để ngăn cản quí vị khỏi hành vi sai trái, bằng ngược đãi quà tặng của gót cho quí vị, bằng cách lên án tôi; bởi vì nếu quí vị giết tôi, quí vị sẽ không dễ dàng tìm thấy một người khác giống như tôi. Tôi đã được gót đính buộc với thành phố này, - mặc dù nó có vẻ như là một điều lố bịch để nói - như một con ngựa tuyệt vời và cao quý đã phần nào chậm chạp vì kích thước của nó, và cần được khuấy động lên bởi một loại con mòng [18]. Đó là để làm tròn một vài chức năng loại như thế mà tôi tin rằng gót đã đặt tôi trong thành phố. Tôi không bao giờ ngưng khuấy động từng mỗi một, và tất cả mọi người trong quí vị, thuyết phục và khiển trách quí vị xuốt những ngày dài, và ở khắp mọi nơi nào tôi tìm thấy tôi trong đám quí vị.
Một người khác dường vậy sẽ không dễ dàng đến giữa quí vị, thưa quý vị, và nếu quí vị tin tôi, quí vị sẽ chừa tôi ra. Quí vị có thể dễ dàng bị khó chịu với tôi, như mọi người khi họ bị đánh thức lúc còn dở ngủ, và tấn công vào tôi; nếu bị Anytus thuyết phục quí vị có thể dễ dàng giết tôi, và sau đó quí vị có thể ngủ yên hết phần đời còn lại của quí vị, trừ khi gót, quan tâm chăm sóc đến quí vị, gửi cho quí vị một người nào khác. Rằng tôi là loại cá nhân là một món quà của gót cho thành phố, quí vị có thể nhận ra từ sự kiện là nó xem ra không có vẻ như bản chất con người để tôi đã sao lãng tất cả những công chuyện của tôi và đã tha thứ sự bỏ bê này trong nhiều năm qua trong khi tôi luôn luôn quan tâm về quí vị, đến với mỗi một trong quí vị như một người cha, hoặc một người anh lớn tuổi để thuyết phục quí vị nên chăm sóc về đức hạnh. Bây giờ nếu tôi hưởng lợi từ điều này bằng cách thu một khoản lệ phí cho lời khuyên của tôi, sẽ có một vài ý nghĩa với nó, nhưng quí vị có thể nhìn thấy cho chính mình, với tất cả những lời buộc tội vô liêm sỉ của họ, những người buộc tội tôi đã không có khả năng nào trong hành động trâng tráo vô liêm sỉ của họ để đưa ra được một nhân chứng nói rằng tôi đã từng bao giờ nhận, hoặc đã từng bao giờ đòi một khoản lệ phí. Phần tôi, mặt khác, tôi có một nhân chứng thuyết phục rằng tôi nói sự thật, là sự nghèo túng của tôi.
Có vẻ khác thường rằng trong khi tôi đi loanh quanh và đem cho khuyên bảo riêng tư và can thiệp vào những công chuyện cá nhân, tôi không liều lĩnh đi đến Hội Đồng và cố vấn cho thành phố ở đấy. Quí vị đã nghe tôi đưa lý do về điều này ở nhiều chỗ. Tôi có một dấu hiệu hiển hiện của thần linh hay của quỉ thần mà Meletus đã nhạo báng trong bản khai của ông ta. Điều này đã bắt đầu khi tôi là một đứa trẻ. Đó là một giọng nói và bất cứ khi nào nó nói, nó xoay tôi đi, ra khỏi một điều gì đó tôi đương sắp sửa làm, nhưng nó không bao giờ khuyến khích tôi làm bất cứ điều gì [19]. Đây là những gì đã ngăn cản tôi tham gia vào những công việc chính trị, và tôi nghĩ rằng đó là hoàn toàn đúng để ngăn cản tôi. Hãy chắc chắn, thưa quí vị bồi thẩm, rằng nếu tôi từ lâu trước đây đã cố gắng tham gia vào chính trị, tôi đã chết từ lâu rồi, và không làm được gì lợi cho quí vị và cũng chẳng cho bản thân tôi. Đừng tức giận với tôi vì nói sự thật; không người nào sẽ sống xót nếu là người đích thực phản đối quí vị hay bất kỳ đám đông nào khác, và ngăn ngừa sự hoành hành của nhiều những bất công và bất hợp pháp xảy ra trong thành phố. Một người là người thực sự tranh đấu cho công lý, phải sống theo một đời riêng tư, không phải một đời công cộng, nếu ông ta rồi được sống xót dù ngay cả chỉ một thời gian ngắn.
Tôi sẽ cho quí vị những bằng chứng minh tuyệt vời về điều này, không những lời nói nhưng bằng những gì quí vị quí trọng, việc làm. Lắng nghe những gì đã xảy ra với tôi, rồi quí vị có thể biết rằng tôi sẽ không nhường bất kỳ người nào đi trái với những gì là đúng, vì sợ cái chết, ngay cả nếu khi tôi phải chết ngay lập tức vì không chịu nhường. Những sự việc tôi sẽ kể cho quí vị là thông thường và có chút vị của những tòa án, nhưng chúng là đúng sự thật. Tôi chưa bao giờ làm việc trong bất kỳ văn phòng nào khác của thành phố, nhưng tôi đã phục vụ như là một thành viên của Ủy ban Thường trực, và bộ tộc Antiochis của chúng tôi đang giữ ghế chủ tịch trong thời gian quí vị muốn đem xét xử như một nhóm mười tướng lãnh, những người đã thất bại không cứu vớt được những người sống sót trong trận hải chiến [20]. Điều này là bất hợp pháp, như tất cả những quí vị đã nhận ra về sau đó. Tôi đã là thành viên duy nhất của ủy ban đoàn chủ tịch phản đối việc quí vị làm một điều trái với pháp luật, và tôi đã bỏ phiếu chống. Những người ủng hộ đã sẵn sàng để truy tố tôi và bắt dẫn tôi đi, và tiếng la hét của quí vị thúc dục họ thêm, nhưng tôi nghĩ rằng tôi thà chạy khỏi bất kỳ liều lĩnh nếu vi phạm về phía của pháp luật và công chính, hơn là nhập bọn cùng quí vị, vì sợ nhà tù hoặc sợ chết, khi quí vị đã dấn sâu vào một cách giải quyết bất công.
Điều này đã xảy ra khi thành phố vẫn còn trong một nền dân chủ. Khi chế độ lãnh đạo tập đoàn đầu sỏ được thành lập, nhóm Ba Mươi người [21] triệu tôi đến dinh Tholus [22], cùng với bốn người khác, và ra lệnh cho chúng tôi đi bắt, dẫn Leon người xứ Salamis [23] về, rằng ông có thể bị xử tử hình. Họ đã ra nhiều những lệnh như thế với nhiều người, nhằm mục đích thu tóm càng nhiều người càng tốt, trong tội lỗi của họ. Sau đó tôi cho thấy một lần nữa, không phải trong lời nói nhưng trong hành động, nếu không phải là khá thô tục khi nói như vậy, rằng cái chết là một cái gì đó tôi chẳng chút bận tâm mảy may nào về nó, nhưng rằng toàn bộ quan tâm của tôi là để không làm bất cứ điều gì bất công hay không-đạo hạnh. Chính quyền đó mạnh mẽ là dường ấy, đã không làm tôi khiếp sợ rồi phạm vào bất kỳ hành vi sai trái nào. Khi chúng tôi rời khỏi sảnh đường, bốn người kia đã đi đến Salamis và bắt Leon dẫn về, nhưng tôi đã đi về nhà. Tôi đã có thể đã bị bắt chết vì điều này, nếu như chính phủ đã không sớm xụp đổ không lâu sau. Có rất nhiều người sẽ làm chứng cho những sự kiện này.
1.3.2.3. Về những học trò
Quí vị có nghĩ rằng tôi sẽ có sống sót qua tất cả những năm này, nếu như tôi đã tham gia trong những công vệc chính trị, và hành động như một người tốt phải, là đi đến trợ giúp cho công lý và coi đây là điều quan trọng nhất? Còn lâu mới như thế, thưa quí vị bồi thẩm, mà cũng chẳng với bất kỳ người nào khác. Trong suốt đời tôi, trong bất kỳ hoạt động công cộng nào, tôi có thể đã tham gia vào, tôi là cùng một con người như tôi trong đời sống riêng tư. Tôi chưa bao giờ đi đến một thỏa thuận với bất cứ ai có hành động bất công, cũng không phải với bất cứ ai khác, cũng không phải với bất cứ ai trong số những người vu khống nói là những học trò của tôi. Tôi chưa bao giờ từng là thày dạy cho bất kỳ ai. Nếu bất cứ ai, già hay trẻ, ham muốn lắng nghe tôi khi tôi đang nói và bân tâm đối phó cùng với mối quan tâm của riêng tôi, tôi chưa bao giờ cưỡng bách điều này với bất cứ ai, nhưng không phải là - tôi không trò chuyện khi tôi nhận được một lệ phí, và không làm thế khi tôi không nhận được. Tôi sẵn sàng đồng đều cho câu hỏi của người giàu và của kẻ nghèo, với bất cứ là ai nếu sẵn sàng trả lời những câu hỏi của tôi, và lắng nghe những gì tôi nói. Và tôi không thể đúng đắn bị buộc phải chịu trách nhiệm về ứng xử tốt hay xấu của những người này, bởi vì tôi đã không bao giờ hứa dạy cho họ bất cứ một điều gì, và đã không làm như vậy. Nếu cso bất cứ một ai nói rằng ông ta đã học được bất cứ điều gì từ tôi, hay rằng ông đã nghe bất cứ điều gì trong riêng tư mà những người khác không nghe, hãy chắc chắn đảm bảo rằng ông ta không nói sự thật.
Thế vậy tại sao thực có một số người thích dành thời gian đáng kể để làm bạn nói chuyện với tôi? Quí vị đã nghe nói lý do tại sao, thưa quí vị đoàn bồi thẩm, tôi đã nói với quí vị toàn bộ sự thật. Họ thích nghe những người bị hỏi, những người nghĩ rằng họ là người khôn ngoan, nhưng không là. Và điều này không phải là không khó chịu. Làm điều này, như tôi nói, vốn gót đã buộc vào tôi, qua phương cách của sấm truyền – oracle - và những giấc mơ, và trong mọi cách khác vốn một biểu hiện thần linh đã từng ra lệnh cho một người để làm bất cứ một điều gì đó. Điều này là đúng thực, thưa quý vị, và có thể được thiết lập dễ dàng.
Nếu như tôi làm hư hỏng một số người trẻ tuổi và đã làm hư hỏng những người khác, thế sau đó chắc chắn một số những người này đã trưởng thành hơn, và nhận ra rằng tôi đã cho họ khuyên bảo xấu khi họ còn trẻ bây giờ chính họ nên đi lên đây buộc tội tôi và trả thù cho họ. Nếu như họ không muốn tự làm như vậy, sau đó một số thân quyến của họ, cha hoặc anh em của họ, hoặc có những quan hệ khác, bây giờ hãy nên nhớ lại nó nếu như trong gia đình của họ đã bị tôi gây tổn hại. Tôi thấy rất nhiều những người này hiện diện tại đây, trước tiên là Crito, người cùng tuổi và cùng phường của tôi, là cha của Critoboulos ở đây; tiếp theo là Lysanias người phường Sphettus, cha của Aeschines ở đây; cũng cả Antiphone Cephisian, cha của Epigenes; và những người khác mà anh em cảu họ đã dành thời gian của họ trong cách này; Nicostratus, con trai của Theozotides, em trai của Theodotus, và Theodotus đã chết nên không thể ảnh hưởng đến anh ta; Paralios ở đây, con trai của Demodocus, có anh em là Theages; có Adeimantus, con trai của Ariston, anh em của Plato ở đây; Acantidorus, anh em của Apollodorus ở đây.
1.4. Kết luận phần tự cãi.
Tôi có thể đề cập đến nhiều người khác, một số một người trong số họ chắc chắn Meletus đã đưa vào làm nhân chứng trong bài phát biểu của mình. Nếu như ông ta đã quên để làm như vậy, vậy hãy để ông ta làm điều đó ngay bây giờ đi, tôi sẽ nhường thì giờ lại nếu ông ta có bất cứ điều gì thuộc loại thế để nói. Quí vị sẽ thấy là khá ngược lại, thưa quí vị. Những người này tất cả đã sẵn sàng để đến trợ giúp kẻ gây hư hỏng, con người đã làm hại thân quyến của họ, như Meletus và Anytus đã nói. Bây giờ những người đã bị hư hỏng cũng có thể có lý do để giúp tôi, nhưng những người không bị hư hỏng, những họ hàng của họ là những người lớn tuổi hơn, không có lý do gì để giúp đỡ tôi, ngoại trừ một điều ngay thẳng và chính đáng, là họ biết rằng Meletus nói dối và tôi đang nói sự thật.
Rất tốt, thưa quý vị đoàn bồi thẩm. Điều này, và có thể những điều tương tự khác, là những gì tôi có thể nói để bào chữa cho tôi. Có lẽ một trong những quí vị có thể tức giận khi ông ta nhớ lại khi chính bản thân ông đã đứng trước tòa với một cáo buộc ít nguy hiểm hơn, ông cầu xin và khẩn nài đoàn bồi thẩm với rất nhiều nước mắt, rằng ông đã mang con trẻ của mình, và nhiều bạn bè và gia đình của mình vào tòa án để khơi dậy càng nhiều thương hại càng tốt đến mức như ông ta có thể, nhưng tôi tuyệt không có chút gì của những điều này, mặc dù tôi có thể dường như đi vào nguy cơ cuối cùng. Nghĩ về điều này, ông có thể cảm thấy bực bội về phía tôi, và tức giận về điều này, bỏ phiếu của mình trong sự tức giận. Nếu như có một người như thế trong số quí vị - tôi không cho là có, nhưng nếu như có - tôi nghĩ rằng sẽ là đúng để nói trả lời: Ngài tốt lành của tôi, thưa ngài, tôi cũng có một gia đình, và trong câu nói của Homer, tôi không được sinh ra “Từ gỗ sồi hoặc sỏi đá” [24] nhưng từ những con người, thế nên tôi có một gia đình, thực sự có ba đứa con trai, thưa quí vị bồi thẩm, trong đó một còn là vị thành niên trong khi hai đưa kia còn là con trẻ. Tuy nhiên, tôi sẽ không cầu xin quí vị tha bổng tôi bằng cách mang chúng vào đây. Tại sao tôi không làm điều nào trong số những điều này? Không phải vì kiêu ngạo, thưa quý vị, cũng không phải vì sự thiếu tôn trọng quí vị. Không biết có phải vì tôi can đảm trước mặt cái chết hay không là một vấn đề khác, nhưng đối với danh tiếng của tôi, và của quí vị, và của toàn thành phố, dường như nó xem ra không đúng với tôi để làm những điều này, đặc biệt là ở tuổi của tôi và với danh tiếng của tôi. Bởi vì như thường được tin, không biết đó là đúng hay sai, rằng trong một số phương diện nào đó, Socrates thì vượt trội hơn so với đa số người ta. Bây giờ, nếu những người trong quí vị là những người xem là được vượt trội hơn, có thể là trong khôn ngoan, hay can đảm, hay bất cứ đức hạnh gì khác làm cho họ như thế, đực thấy hành xử như thế, nó sẽ là một ô nhục. Ấy thế nhưng tôi thường thấy họ làm những điều thuộc loại này khi ra trước tòa án, những con người được cho là một ai đó, làm những điều kinh ngạc như họ nghĩ rằng chết là một điều khủng khiếp, và như thể họ là bất tử nếu quí vị không xử họ tội hình chết. Tôi nghĩ rằng những người này mang lại xấu hổ cho thành phố, thế nên một người lạ, cũng thế, sẽ giả định rằng những người đang có đức hạnh lỗi lạc giữa những người Athens, những người mà chính bản thân họ tự chọn giữ đám họ để bổ nhiệm vào những văn phòng của nhà nước và nhận những danh dự khác, là không có cách nào khá hơn giới phụ nữ. Quí vị không nên hành động như vậy, thưa quí vị bồi thẩm, những người trong quí vị có được bất kỳ danh tiếng nào tất cả, và nếu chúng ta có, quí vị không nên cho phép nó. Quí vị nên làm cho rất rõ ràng rằng quí vị sẽ sãn sàng hơn kết án một người trình diễn những màn kịch thương tâm này tại tòa án và như thế làm cho thành phố thành một trò cười, hơn là một người đã giữ im lặng.
Hoàn toàn xa khỏi vấn đề danh tiếng, thưa quý vị, tôi không nghĩ rằng là điều đúng nếu khẩn nài đoàn bồi thẩm và được tha bổng vì điều này, nhưng là giảng giải và thuyết phục họ. Không phải là mục đích của một thành viên của chức vụ bồi thẩm đem công lý ra cho như là một đặc ân với bất cứ ai xem ra có vẻ là tốt lành với ông ta, nhưng phán xét theo như quy định của pháp luật, và điều này, ông đã tuyên thệ thi hành chúng ta không nên làm quen quí vị với phản bội lời tuyên thệ cảu chính quí vị, qusi vị cũng không nên tạo một thói quen với nó. Đây là hành vi bất kính cho một trong cả hai chúng ta.
Không nghĩ cho rằng là đúng với tôi, thưa quí vị bồi thẩm, rằng tôi nên xử sự với quí vị trong một cách mà tôi không cho là hoặc là tốt, hoặc công chính, hoặc đạo hạnh, Zeus chứng giám, đặc biệt là tôi bị Meletus truy tố ở đây vì không đạo hạnh; rõ ràng, nếu tôi thuyết phục quí vị bằng khẩn cầu của tôi để xâm phạm đến tuyên thệ hành sự chức vụ của quí vị, tôi sẽ dạy cho quí vị không tin rằng có những gót, và bào chữa của tôi sẽ kết án tôi về không tin vào những gót. Điều này còn lâu mới là chuyện xảy ra, thưa quí vị, bởi vì tôi thực có tin tưởng vào những gót, như không một trong những kẻ buộc tội tôi nào tin. Tôi nhường cho quí vị và gót để phán xét tôi theo cách sẽ là tốt nhất cho tôi và cho quí vị.
Lê Dọn Bàn tạm dịch - bản nháp thứ nhất
(Sep/2011)
(Còn tiếp...)
http://chuyendaudau.blogspot.com/
http://chuyendaudau.wordpress.com.
Lê Dọn Bàn tạm dịch - bản nháp thứ nhất
(Sep/2011)
(Còn tiếp...)
http://chuyendaudau.blogspot.com/
http://chuyendaudau.wordpress.com.
[1] Theo pháp luật Athens
[2] [Ở đây, Socrates quay về phương pháp thảo luận cố hữu của ông bằng cách đặt và trả lời câu hỏi. Đây là điều chắc chắn, Plato đã có trong đầu, ít nhất là một phần, khi ông để Socrates, ở đoạn mở đầu, đã hỏi đoàn bồi thẩm khoan thứ cho ông nếu như ông nói với ngôn ngữ trong “cách thông thường của tôi”]
[3] Hera: gót nữ cao nhất trong các gót Olympus , vợ của Zeus – bà là gót của phụ nữ và hôn nhân, bà cũng là gót của bầu trời xanh ban ngày và đầy sao ban đêm. Hình ảnh bà là một phụ nữ kiều diễm, khoác áo nữ hoàng tay cầm vương trượng, đầu trượng có chạm hình hoa sen.
[4] Council - Ủy ban thường trực của Hội Đồng Công dân Athens Athens Athens Athens
[5] The Assembly: Hội Đồng Công dân Athens – “ekklêsía” – bao gồm tất cả những nam giới Athens, nếu là công dân tự do, họ có thể tham dự, nên đây là một phần đáng kể của toàn thể dân chúng thành phố, thực tế là tất cả mọi ai có quan tâm đến chính trị của thành phố, thế nên trong câu sau Socrates gọi họ là “tất cả những người Athens” (pántes Athênaîoi).
[6] Nếu một người vì thiếu hiểu biết nên làm điều sai trái, như Socrates nói “nếu tôi học được tốt hơn, tôi sẽ thôi không làm những gì tôi đang làm không chủ ý”. Đây là quan niệm - kiến thức, hiểu biết về điều tốt (the good) sẽ tạo nên sự tốt (goodness) – nghĩa là không có đạo đức nếu không có trí tuệ đi kèm - đó là nguyên lý đạo đức là kiến thức (virtue is knowledge). Nghĩa là muốn đạo đức, con người phải có kiến thức chân chính, có trí tuệ - hiểu như trí tuệ, là sự hiểu biết hay kiến thức về con người và xã hội con người thuộc loại toàn hảo nhất.
Tất cả những điều này, sẽ bị thần học Kitô đến sau, đánh đổ - khi tôn giáo này đem lòng tin (đức tin) thay cho trí tuệ; đạo đức là đức tin không là trí tuệ nữa, đạo dức là làm thuận hợp theo ý gót – kiến thức bị ném bỏ, lý trí của triết học Hylạp bị dập tắt, nên đẩy châu Âu chìm vào đêm dài nghìn năm Trung cổ châu Âu. Mãi cho đến thời Phục Hưng, mới tìm và thắp lại ánh sáng lý trí cũ của triết học Hylạp. Trí tuệ và khoa học mới phát triển trở lại.
Trong triết học phổ thông- vấn đề đặt ra như một nghich lý - The Socratic Paradox:
The Socratic Paradox: Con người hành động sai trái, vô luân lý; nhưng họ không có tính toán, chủ tâm, chủ ý làm thế, (họ không “hiểu” ý nghĩa hành động cùng những hệ quả của nó):
1. Mọi người đều tìm kiếm những gì là có ích, có lợi nhất cho chính mình, hoặc những gì nằm trong những mục đích tư lợi.
2. Nếu một người trong thực tiễn biết những gì là tốt, người ta sẽ luôn luôn hành động theo cách thức nào đó để đạt được nó. (Nếu không, người ta thực sự không biết hoặc chỉ biết một cách lý thuyết.)
3. Nếu một người hành động một cách không có lợi cho người ấy, người đó phải là nhầm lẫn (ví dụ, người đó thiếu kiến thức về cách làm thế nào để có được những gì có lợi, hay có ích trong trường hợp đó).
4. Nếu một người hành động với kiến thức thì người ấy sẽ có được những gì có lợi nhất cho chính mình, hoặc những gì trong thuận lợi với mình.
5. Như vậy, theo Socrates:
a. kiến thức = [định nghĩa] đức hạnh, tốt, “ārete”
b. sự thiếu hiểu biết = [định nghĩa] xấu, điều ác, không hữu ích
6. Bởi vì không có ai cố ý hại mình, nếu có tổn hại xảy đến với người đó, người đó đã phải hành động trong sự thiếu hiểu biết – (hay vô minh theo nghĩa đơn giản nhất của Phật học mà chúng ta quen thuộc)
7. Do đó, nó sẽ dẫn đến là chúng ta chịu trách nhiệm về những gì chúng ta biết, hoặc về những gì chúng ta không biết. Thế nên, một người chịu trách nhiệm về hạnh phúc của chinh mình (hạnh phúc = kiến thức).
8. Khía cạnh thiết yếu để hiểu nghịch lý này là nhận thức rằng Socrates là đề cập đến sự tốt đẹp, ích lợi của linh hồn trong những điều kiện của kiến thức và trong điều kiện thực hành những gì “biết” là đúng - không phải giàu có hay tránh những đau đớn thể xác.
[7] “Những vị gót vốn thành phố tin tưởng” là một câu quan trọng đáng chú ý. Đọc huyền thoại Hylạp có thể cho chúng ta ấn tượng sai lầm về tôn giáo của dân Hylạp – như họ có một tôn giáo thống nhất hay phổ quát. Không có những điều như thế bao giờ. Mỗi thành phố - như một quốc gia riêng – có tôn giáo riêng của thành phố đó, với những vị gót nào đó đặc biệt được đề cao của nó. Ngay cả giữa các thành phố - cùng một gót có cùng một tên gọi, cũng được hiểu có tính chất khác nhau và được trình bày khác nhau. Rồi lại qua thời gian, các vị gót cũng được biểu hiện khác dần – thí dụ các tượng Artemis thành Ephesus Athens
[8] [Anaxagoras người thành Clazomenae, sinh khoảng đầu thế kỷ thứ năm TCN, đến Athens Athens
Ông là người đầu tiên đem cho giải thích đúng về hiện tượng trời/trăng/đất che nhau (eclipses), và cũng nổi tiếng và đáng chú ý về những lý thuyết khoa học của ông – trong đó ông tuyên bố mặt trời là một khối sắt nóng đỏ, mặt trăng bằng đất và những vì sao là những viên đá cháy sáng (the sun is a mass of red-hot metal, that the moon is earthy, and that the stars are fiery stones).
[9] Spirits, hay daemon, demon: tâm linh, siêu nhiên hay quỉ thần: thường có năng lực siêu phàm nào đó, nhưng vẫn có sống chết. Những khái niệm này thực sự khác với những danh từ chúng ta mượn của người Tàu để dịch, chúng có nội dung khác – nhưng đành dịch tạm.
[10] Nymphs: những nữ nhân xinh đẹp, bán thần, có thể có năng lực siêu phàm, nhưng vẫn có sống chết
[11] Những anh hùng – heros – trong thần thoại Hylạp – cũng là những bán thần, có năng lực siêu phàm, nhưng vẫn có sống chết; như Hercules, Achilles, Hector.
[12] Socrates có lối nói mỉa mai. Như ở đây.
[13] [Những cảnh giữa Thetis và Achilles trong Iliad (18, 94ft.).]
[14] Có lẽ Anytus nghĩ rằng Socrates một khi biết tin bị truy tố đã chạy khỏi Athens
[15] “Tôi sẽ tuân theo gót, hơn là theo quí vị” – “peísomai dè mâllon tô theô è hymîn”: câu phát biểu thẳng thừng nhất trong Apology – có thể là ngạo mạn và khinh thị tòa án – chắc chắn làm không ít những người ngồi nghe bất mãn. Trong lịch sử nhân loại, những tín đồ tử đạo, những kẻ cuồng tín – thường lập lại cùng ý này, chỉ những vị gót là có tên gọi khác nhau! Một tin tưởng tuyệt đối dũng mãnh vào một gì-đó tưởng là tuyệt đối, nhưng gì-đó tuyệt đối thực ra là tương đối – thảm kịch là ở đó.
[16] Cũng có thể hiểu, dự trên nguyên văn – sự giàu có không mang lại đức hạnh – những đức hạnh mang lại sự giàu có – và mọi thứ khác tốt hơn cho con người - trong riêng tư (ídios) cũng như trong sinh hoạt cộng đồng (demósios)
[17] lại một câu phát biểu thẳng thừng nữa – nghĩa là – “dù tha hay giết – hãy hiểu rằng tôi không thay đổi đâu – nói cho mà biết - tôi vẫn cứ làm những gì tôi đã làm, có bị giết mấy lần tôi cũng chẳng thay đổi ” – chắc chắn có tiếng la ó hay xì xầm trong đám người nghe, nên tiếp theo là - “Đừng tạo một xáo động, quý vị, nhưng nghe theo yêu cầu của tôi, đừng la lớn với những gì tôi đang nói, nhưng hãy lắng nghe!”.
[18] Gadfly (mýôps): loài ruồi, nhặng hút máu gia súc – con mòng – đây là câu nói nổi tiếng của Socrates, ông tự ví mình với một loại ruồi, nhặng, muỗi mòng. Ông thường có giọng mỉa mai như vậy.
Hình ảnh được nhớ dai dẳng nhất trong toàn bài văn Apology.
[19] Những gì Socrates thực sự nói là “một vài – điều gì đó- thuộc thần linh (theîon) và quỉ thần (daimónion) đến với tôi”. không thực có từ “dấu hiệu” – sign - nhưng cũng như trong cáo trạng của Meletus ( về gót) – chúng ta có những thuộc từ, nhưng không có danh từ. Nhưng chúng ta được kể đó là một tiếng nói (phôné). Như thế Socrates nghe những tiếng nói, và tiếng nói này khá khác thường, nó không thực sự bảo ông một điều gì rõ ràng, ông cũng không kể cho nghe nó ra sao. Ông cũng không có đàm thoại nào với nó. Tất cả tác động của nó có vẻ như chỉ ngăn Socrates đừng làm điều không tốt mà thôi, nghĩa là thụ động, nhưng ngoài ra không lên tiếng tích cực, không chủ động (khuyến nhủ làm một điều gì xem là tốt chẳng hạn).
[20] [Đây là cuộc chiến Arginusae (phía nam của đảo Lesbos) 406 trước Công nguyên, chiến thắng cuối cùng của Athens Athens Athens và bị Hội Đồng Công dân Athens Athens
Trong trận, chiến này, Athens Athens Styx . Thiếu đồng tiền này, kẻ chết sẽ mãi mãi lang thang bên bờ sông Styx . Đại hội công dân nghi ngờ những tướng lĩnh đã không tin vào những điều này nên đã không cố gắng nhặt xác như trên. Kể lại sự kiện này, Socrates có thể nhắc những người nghe về một trường hợp – bất kính, vô đạo – giống như chính ông đang bị lên án.
[21] [Đây là tập đoàn lãnh đạo khắc nghiệt đã được thiết lập sau khi Athens bị đánh bại năm 404 TCN, và đã cai trị Athens trong chín tháng, 404-3; trước khi nền dân chủ được phục hồi.]
Cuộc chiến dài 27 năm gọi là “Peloponnesian War” giữa Athens và đối thủ lớn của nó, Sparta Sparta cuối cùng đánh bại Athens Sparta áp đặt một tập đoàn lãnh đạo cai trị Athens bằng cách chỉ định 30 người Athens Athens
[22] Tholus: Tholus là một tòa nhà tại agora Athens
[23] Leon of Salamis
[24] Trong Odyssey - Penelope nói với chồng là Odysseus – lúc ấy Penelope còn không nhận ra sau khi trở về.
