Dẫn nhập vắn tắt:
1.
1.
Chuyện xảy ra ở thị trấn Phlius hẻo lánh trong
vùng Peloponnesus, Echecrates gặp Phaedo người vùng Elis, Phaedo là người có mặt
trong những giờ phút cuối cùng của Socrates tại nhà giam ở thành Athens. Thiết
tha muốn nghe diễn tiến câu chuyện từ một nhân chứng trực tiếp, Echecrates ép
nài Phaedo kể cho mình nghe về những gì đã xảy ra. Và đàm thoại Phaedo này,
là những gì Plato viết qua lời Phaedo.
Phaedo có thể đứng bên Republic như những đàm thoại
triết học sâu xa nhất của Plato. Phaedo bắt đầu bàn sâu về Lý thuyết Thể
Dạng, đưa ra những luận chứng mạnh mẽ bênh vực một đời sống triết lý, chủ
trương lấy triết học làm đuốc soi đường sống, và đặc biệt quan điểm của Plato về
hồn người và những luận chứng về sự bất tử của hồn người. Nhất là huyền thoại về
số phận của hồn con người sau cái chết, trong thế giới bí ẩn bên
kia. Ở đây Plato đã đối thoại với những triết gia trước ông, lý thuyết về thế
giới và hồn người, đặc biệt của Pythagoras, Anaxagoras, và Heraclitus.
Một chỗ khác, có nhiều thì giờ tôi sẽ dịch trọn Phaedo
(với Republic) – nhưng ở đây, chỉ trích một đoạn ngắn, cuối cùng của Phaedo có
liên quan trực tiếp đến nhân vật Socrates và cái chết của ông. Phaedo
là một kiệt tác triết học lớn của Plato, trong đó ông cho thấy ngòi bút tài hoa
của nhà viết tản văn, và ngòi bút sâu sắc của một bậc thày triết học. Những vấn
đề khó khăn có nội dung triết lý hết sức sâu xa lồng trong một câu chuyện sống
động và được kể bằng giọng lôi cuốn người đọc. Thế nên Phaedo là một
tác phẩm kinh điển triết học hiếm hoi vì có thể đọc dễ dàng và thích thú, trước
khi đi sâu vào nghiên cứu nội dung các vấn đề triết lý đã mở ra cho chúng ta từ
bản văn Phaedo này.
Socrates – cũng như bao nhiêu con người đã đi qua trần
gian này, Socrates cũng phải-chết; chúng ta hẳn không quên thí dụ về tam đoạn
luận nổi tiếng, quen thuộc; có lẽ là tam đoạn luận đầu tiên chúng ta đã học –
“Socrates là người, người ai ai cũng chết, nên Socrates cũng chết”. Thế nhưng
cái chết của Socrates là một cái chết khác lạ. Những chi tiết trong Phaedo
bắt đầu cho chúng ta biết sự khác lạ này. Cái chết và cách chết của một người
cũng phản ảnh con người đó và ảnh hưởng những người ở lại; nên Plato đã khôn
khéo dùng chính cái chết của Socrates để nói với chúng ta – về chân dung người
thày của mình:
“Một người, chúng tôi sẽ nói, trong tất cả những người
chúng tôi đã biết, là bậc nhất, và cũng là người khôn ngoan nhất và ngay thẳng nhất.”
2.
Trong đàm thoại Phaedo – có những nhân vật sau
đây:
a. Phaedo – Học trò Socrates – người kể chuyện và do
đó tên ông là tên của đàm thoại này. Ông là một người đàn ông trẻ tuổi, đẹp
trai từ Elis; người đã trở thành say mê Socrates và những lời dạy của Socrates.
Cũng giống như Plato, Phaedo hiến trọn đời cho triết học, và đã viết các cuộc
đàm thoại của Socrates để vinh dự người thầy của mình. Nhưng đến nay, không có
bài viết nào của Phaedo còn lại với chúng ta.
b. Echecrates – Người nghe chuyện – là một triết gia
phái Pythagore đến từ thị trấn Phlius của vùng Peloponnesus. Ông gặp Phaedo ở
Phlius và yêu cầu Phaedo kể câu chuyện. Một vài lần trong đàm thoại, dòng kể
chuyện bị gián đoạn bởi một trò chuyện ngắn giữa chính Echecrates và Phaedo.
c. Socrates: Trong đàm thoại, ông xuất hiện bình
tĩnh và tỏ ra hài lòng khi phải đối mặt với cái chết, tự tin rằng những gì chờ
đợi ông sau cái chết là tốt lành, may mắn.
d. Simmias – người hỏi chuyện chính, cùng với Cebes.
Ông là một triết gia phái Pythagore từ Thebes, đã đến để nói chuyện với
Socrates trước khi ông qua đời.
e. Cebes – người hỏi chuyện chính, cùng với Simmias.
Ông là một triết gia Pythagore từ Phaedondas, đã đến để nói chuyện với Socrates
trước khi ông qua đời.
f. Crito – Một người bạn cũ của Socrates, trạc cùng tuổi
với Socrates. Crito là người hỏi chuyện chính của Crito, một đàm thoại
diễn ra trước đó trong nhà giam Socrates. Trong Phaedo, Crito không tham
dự nhiều các cuộc thảo luận triết học, chỉ đóng vai một người bạn thân thiết nhất
của Socrates.
g. Xanthippe – vợ của Socrates; Xanthippe đã mang tiếng
là một người phụ nữ đanh đá và khó chịu. Xem xét cách Socrates lãnh đạm đối xử
với cả Xanthippe và con cái của mình trong cuộc đối thoại này, tuy nhiên, chúng
ta không nên ngạc nhiên. Có vẻ như trong ước muốn để tách mình càng nhiều càng
tốt khỏi thế giới vật chất này, Socrates cũng tách khỏi gia đình mình.
h. Nhân viên nhà tù – người lính gác phòng giam
Socrates trong tháng ông trong tù. Nhân viên này đã thành quí mến Socrates, và
cả hai đã đã có trò chuyện nhiều với nhau. Khi Socrates phải uống thuốc độc chết,
người này nói với Socrates rằng ông là người đàn ông tốt đẹp nhất ông đã từng
có hân hạnh được biết, và đã không cầm được nước mắt.
Người dịch
Lê Dọn Bàn
 |
Cảnh Socrates chết
Trong Phaedo, một số bạn bè của Socrates đã đến thăm ông
trong nhà tù ở ngày cuối cùng của đời ông, khi ông sẽ uống nước độc từ cây hemlock,
lúc mặt trời lặn. Chủ đề chính của cuộc hội thoại của họ là bản chất của hồn-người và những luận chứng về sự bất
tử của hồn-người. Điều này chiếm hầu
hết cuộc đàm thoại. Sau đó, Socrates kể một huyền thoại có phần dài dòng chi tiết
về hình dạng của trái đất trong một hố rỗng vốn trong đó chúng ta đang sống, và
vì từ trong đó chúng ta không biết gì về sự huy hoàng trên bề mặt của nó, có
không khí tinh khiết hơn và vòm trời sáng lạn hơn. Huyền thoại sau đó giải đáp
về những chốn cư ngụ của những loại khác nhau của những hồn người sau khi chết.
Ngay lập tức sau kết luận của huyền thoại là đoạn văn sau đây.
G. M. A. Grube
(Lời Phaedo – đang kể lại lời Socrates)
(114 d)
Không người nào có ý thức về phải
trái sẽ khăng khăng rằng những sự việc này là như tôi đã mô tả chúng, nhưng tôi
nghĩ rằng nó là thuận hợp khít khao cho một người để đánh liều tin tưởng – vì
sự liều lĩnh một liều lĩnh cao thượng – rằng điều này, hoặc là một điều gì đó
giống điều này, là sự thật về những hồn người của chúng ta, và những chốn trú
ngụ của chúng, vì hồn người hiển nhiên là bất tử, và một người nên lặp lại điều
này với chính mình, như nếu nó đã là một câu thần chú, vốn đó là lý do tại sao
tôi đã kéo dài chuyện kể của tôi. Đó là lý do tại sao một người nên hạnh phúc,
lấy làm vui sướng về hồn người của chính mình, nếu trong đời sống, ông đã làm
ngơ những lạc thú của thân xác và những trang điểm của nó, như không thuộc về
bận tâm của ông ta, và làm hại ông ta nhiều hơn lợi, nhưng ông đã nghiêm trang
quan tâm bản thân mình với những thú vui của học tập, và trang điểm hồn người
của mình không phải với những trang trí ngoại lai nhưng với những trang điểm
riêng của nó, cụ thể là sự điều độ, ngay thẳng, can đảm, tự do và sự thật, và
trong trạng thái đó chờ đợi hành trình của mình sang thế giới bên dưới kia.
(Những lời cuối cùng & cái chết của Socrates)
(115 a)
Giờ đây, Simmias, Cebes, và tất cả
các bạn còn lại, Socrates nói tiếp, mỗi người sẽ nhận hành trình ấy vào một
thời điểm khác nào đó, nhưng bây giờ là ngày số phần của tôi gọi tôi, như một
nhân vật trong bi kịch có thể nói, và khoảng đã đến giờ để tôi đi tắm, vì tôi
nghĩ điều tốt hơn là tắm trước lúc tôi uống thuốc độc và tránh cho những người
đàn bà phải mất công rửa xác chết.
Khi Socrates đã nói điều này xong,
Crito nói: Rất tốt, Socrates, ông dạy bảo gì cho tôi và những người khác về các
con nhỏ của ông hay bất cứ gì khác nữa? Chúng tôi có thể làm gì để vui lòng ông
nhất? – Không có gì mới đâu, Crito, Socrates nói, ngoài những gì tôi vẫn luôn
luôn thường nói, rằng các bạn sẽ làm hài lòng tôi, và gia đình tôi và chính các
bạn, bằng cách chăm sóc cho tốt chính bản thân các bạn, trong bất cứ gì các bạn
làm, ngay cả nếu như các bạn không đồng ý với tôi giờ đây, nhưng nếu các bạn bỏ
bê bản thân riêng các bạn, và sẽ không có ý định sống theo những lối đã vạch,
như nó đã là, những gì chúng ta đã nói lúc này, và trong những dịp trước, các
bạn sẽ không đạt được gì cả, ngay cả nếu các bạn mạnh mẽ đồng ý với tôi ở lúc
này.
Chúng tôi sẽ nôn nóng hết lòng tuân
theo lời ông khuyên, Crito nói, nhưng chúng tôi sẽ chôn cất ông thế nào?
Trong bất kỳ cách nào các bạn thích,
Socrates nói, nếu là bạn có thể chụp được tôi và tôi không trốn bạn đâu. Và
đương cười lặng lẽ, khi nhìn chúng tôi, ông nói: Tôi không thuyết phục được
Crito rằng tôi là Socrates này đương nói chuyện với các bạn ở đây, và đương xếp
đặt tất cả những gì tôi nói, nhưng ông nghĩ rằng tôi là sự vật mà chẳng mấy
chốc ông sẽ nhìn xem như một thây ma, và vì vậy ông hỏi rằng ông sẽ chôn tôi
thế nào. Tôi đã từng nói khá lâu, và khá dài rằng sau khi tôi đã uống thuốc
độc, tôi sẽ thôi không còn với các bạn, nhưng sẽ để các bạn đi, và vui hưởng
một số may mắn tốt lành của kẻ có phước, nhưng xem dường tôi đã nói tất cả
những điều này với ông ta một cách vô vọng, trong một cố gắng làm yên lòng các
bạn và cả bản thân tôi nữa. Hãy hứa với Crito nhân danh tôi, ông nói, lời hứa
trái ngược với lời hứa ông đã đem cho đoàn bồi thẩm. Ông đã hứa rằng tôi sẽ ở
lại, các bạn phải hứa rằng tôi sẽ không ở lại sau khi tôi chết, nhưng tôi sẽ ra
đi mất, thế để Crito sẽ chịu được nó dễ dàng hơn khi ông nhìn thấy xác tôi bị
đốt, hoặc bị chôn, và sẽ không giận dữ thay cho tôi, như thể tôi đang chịu đau
đớn khủng khiếp, và như thế để ông sẽ không nói tại đám tang rằng ông xếp đặt
ra, hoặc thực hiện theo, hoặc chôn cất cho Socrates. Bởi vì ông biết rõ, Crito
thân yêu của tôi, rằng một người diễn tả chính mình một cách sai vụng không
phải là chỉ bị phạm lỗi trong lĩnh vực xa gần như ngôn ngữ, nhưng thực có làm
dăm điều tổn hại cho hồn người. Bạn phải vui vẻ lên, và nói rằng bạn sẽ chôn xác
tôi, và chôn nó theo bất kỳ cách nào bạn thích và nghĩ theo thông tục nhất.
Sau khi nói điều này, ông đứng dậy và
đi sang phòng bên kia để tắm, và Crito đi theo và ông nói bảo chúng tôi hãy chờ
ông. Vì vậy, chúng tôi ở lại, nói chuyện với nhau, hỏi về những gì đã nói, và
khi đó lại nói về sự bất hạnh lớn lao đã buông xuống chúng tôi một lần nữa. Tất
cả chúng tôi đều cảm thấy như thể chúng tôi đã mất đi một người cha và sẽ bị mồ
côi cho đến hết đời chúng tôi còn lại. Khi ông đã tắm rửa sạch sẽ, các con ông được
mang đến với ông – hai đứa con trai của ông còn rất bé, và một đứa thì lớn hơn
– và những người phụ nữ trong gia đình của ông đã đến với ông. Ông nói với họ
trước mặt Crito và dặn dò họ những gì ông muốn. Sau đó, ông đã bảo những phụ nữ
và trẻ em đi khỏi đi, và tự ông đã tới nhập với chúng tôi. Bây giờ đã gần lúc
mặt trời lặn, vì ông đã ở trong nhà cũng được một thời gian lâu. Ông đến và
ngồi xuống sau khi tắm và nói chuyện trong một thời gian ngắn, khi viên chức
của nhóm Mười-một [1] đi đến, và đứng cạnh ông, và nói: “Tôi sẽ không trách ông như tôi đã
trách những người khác, Socrates, họ tức giận với tôi và nguyền rủa tôi, khi
tuân theo lệnh của cấp trên, tôi bảo họ uống thuốc độc. Trong thời gian ông ở
đây, tôi đã đi đến biết được ông trong những cách khác như là người cao thượng
nhất, hòa nhã nhất, và là con người bậc nhất đã từng đến đây. Vì vậy, bây giờ
cũng thế, tôi biết rằng ông sẽ không làm rắc rối cho tôi; ông biết ai là người
chịu trách nhiệm và ông sẽ hướng tức giận của ông hướng về họ. Ông biết lời
nhắn gì tôi mang lại. Thôi vĩnh biệt ông, và hãy gắng chịu những gì ông phải,
cho thật nhẹ nhàng nhất như có thể được”. Người viên chức đã khóc khi ông ta
quay lưng lại và đi ra ngoài. Socrates ngửng nhìn ông ta và nói: “Cũng vĩnh
biệt ông nhé, chúng tôi sẽ làm như ông bảo chúng tôi”. Và quay sang chúng tôi,
ông nói: Con người dễ chịu làm sao! Trong suốt thời gian tôi ở đây, ông ta đã
vào và thỉnh thoảng bàn chuyện với tôi, một người thật dễ chịu nhất. Và chân
thực làm sao ông ta bây giờ khóc vì tôi. Nào, Crito, chúng ta hãy cùng tuân lời
ông ta. Hãy để một người nào đó mang chất độc lại, nếu nó đã sẵn sàng, nếu
chưa, hãy để cho người ta sửa soạn nó đi”.
Nhưng, Socrates, Crito nói, tôi nghĩ
rằng mặt trời vẫn còn chiếu sáng trên những ngọn đồi, và còn chưa lặn. Tôi biết
những người khác uống thuốc độc một thời gian khá lâu sau khi họ đã nhận được
lệnh, ăn và uống kha khá, và một vài người trong số họ vui hưởng sự thân mật
với những người thân yêu của họ. Đừng vội vàng, vẫn còn một ít thì giờ mà.
Đó là tự nhiên, Crito, để họ làm như
vậy, Socrates nói, vì họ nghĩ rằng họ rút được một số lợi lộc khi làm điều này,
nhưng nó không phù hợp với tôi. Tôi không mong đợi bất kỳ lợi ích nào từ việc
uống chất độc một chút chậm trễ hơn, ngoại trừ để thành lố bịch trong mắt riêng
tôi vì bám víu vào đời sống, và là dè sẻn với nó, trong khi không gì còn lại
cả. Vì vậy, làm như tôi yêu cầu và đừng từ chối tôi.
Nghe điều này, Crito gật đầu với
người nô lệ đang đứng gần ông ta, người nô lệ đi ra ngoài và sau một
lát, đã trở lại với người là người trông coi chất độc, bưng nó đến đã làm sẵn
sàng trong một cái cốc. Khi Socrates nhìn thấy người này, ông nói: Tốt, người
quí của tôi, bạn là một chuyên gia trong chuyện này, người ta phải làm gì đây?
– “Chỉ uống nó và đi quanh cho đến khi chân ông cảm thấy nặng, và khi đó nằm
xuống, và thuốc sẽ tự nó làm việc”. Và người này đưa cốc thuốc cho Socrates,
ông đã hoàn toàn vui vẻ cầm lấy nó, Echecrates, không một run rẩy hoặc thay đổi
bất kỳ bộ điệu hay sắc mặt nào, nhưng nhìn người này từ dưới làn lông mày của
mình như thói quen của ông, hỏi: “Bạn nói gì về việc rảy rượu này xuống đất để
cúng? có được phép không? – “chúng tôi chỉ trộn nhiều vừa đến như
chúng tôi tin rằng sẽ đủ”, người ấy nói.
Tôi hiểu, Socrates nói, nhưng một
người thì được phép, quả thực một người phải, thốt một cầu nguyện với những vị
gót để hành trình từ đây đến xa kia có thể là được may mắn. Đây là cầu nguyện
của tôi và cầu được như vậy.
Và trong khi ông nói điều này, ông
đang cầm cái cốc, và khi đó uống cạn nó một cách bình tĩnh và dễ dàng. Hầu hết
chúng tôi đã có thể kìm nước mắt chúng tôi khá đến tận lúc đó, nhưng khi chúng
tôi nhìn thấy ông uống, và sau khi ông uống nó xong, chúng tôi không còn có thể
giữ lâu hơn được nữa; nước mắt tôi cứ trào ra dù tôi cố cưỡng. Vì vậy, tôi che
mặt tôi. Tôi đã khóc cho bản thân mình – không phải cho ông, – nhưng cho bất
hạnh của tôi khi bị tước mất một đồng chí như vậy. Ngay cả trước tôi, Crito đã
không thể cầm giữ nước mắt của mình và đã đứng dậy. Apollodorus đã không ngừng
khóc từ trước, và tại thời điểm này, những giọt nước mắt ồn ào và tức giận của
anh ta làm tất cả mọi người hiện diện nát lòng, ngoại trừ Socrates. “Cái gì thế
này”, ông nói, “các bạn lạ lùng này. Chính chủ yếu chỉ vì lý do này mà tôi đã
gửi đám phụ nữ đi, để tránh những điều không nên loại giống như vậy, vì tôi
được dạy người ta nên chết trong điềm tốt im lặng. Vậy, giữ yên tĩnh và các bạn
hãy điều khiển lấy chính mình”.
Những lời ông nói làm chúng tôi xấu
hổ, và chúng tôi lau nước mắt chúng tôi. Ông đi quanh, và khi ông nói chân ông
đã nặng nề, ông nằm ngả lưng như ông đã được bảo làm thế, và người là người đã
cho ông thuốc độc, sờ vào thân thể ông, và sau đó một lúc, đã thử những bàn
chân và chân ông, đã ấn mạnh vào bàn chân ông và hỏi ông nếu ông có cảm thấy điều
này không, và Socrates nói không. Sau đó, anh ta nhấn vào bắp chân, và làm theo
cách của mình lên cao dần trên thân thể ông, và chỉ cho chúng tôi thấy rằng nó
đã lạnh và cứng. Ông chính mình cảm thấy điều ấy và nói rằng khi cái lạnh đến
tim ông sẽ đi. Khi bụng ông đã bắt đầu lạnh, Socrates mở khăn phủ mặt – ông đã
lấy khăn phủ đầu – và nói – đây là những lời cuối cùng của ông – “Crito,
chúng ta nợ Asclepius một con gà [2]; nhớ cúng gà cho ông ta, và đừng quên” – “Sẽ làm điều đó,” Crito nói,
“cho chúng tôi biết nếu còn bất cứ gì khác không,” nhưng không có trả lời. Ngay
sau đó một chút, Socrates làm một cựa quậy, người kia mở khăn phủ ông, và những
con ngươi ông đã bất động. Sau khi thấy điều này, Crito đã khép miệng và mắt
ông lại.
Như thế là lúc cuối của người đồng
chí của chúng tôi, Echecrates, một người, chúng tôi sẽ nói, trong tất cả những
người chúng tôi đã biết, là bậc nhất, và cũng là người khôn ngoan nhất và ngay
thẳng nhất. [3]
Lê Dọn Bàn tạm dịch – bản nháp thứ nhất
Lê Dọn Bàn tạm dịch – bản nháp thứ nhất
(Sep/2011)
[1] The Eleven: nhóm Mười một: (Gk. hoi
hendeka) một hội đồng 11 viên chức cao cấp (arkhon), trong số 700 magistrates của thành phố được bầu hàng năm
bằng bắt thăm, trong cơ chế tư pháp ở Athens, nhóm này đặc biệt trông coi và
thi hành những án tử hình, và các dịch vụ liên hệ như nhà tù, thi hành án, tịch
biên gia sản.
[2] [Một con gà trống để cúng gót của những
người bệnh là Asclepius, những người nào đến ngủ trong những đền thờ của ông,
với hy vọng khỏi bệnh. Socrates rõ ràng có ý rằng cái chết là một cách chữa trị
những ốm đau của đời sống.]
[3] Câu được trích
dẫn nhiều nhất, khi nhắc đến Socrates, và thấm sâu vào mỗi người đọc. Một trong
những câu văn chúng ta không thể quên trong đời, ngay từ lần đầu tôi đọc, thời
trung học còn chưa hiểu trọn nghĩa, nhưng vẫn nhớ thuộc lòng, đến tận nay: “Telle fut la fin de notre ami,
Échécrate, d’un homme qui, nous pouvons le dire, fut, parmi les hommes de ce
temps que nous avons connus,
le meilleur et aussi le plus sage et le plus juste”.
Chú ý đến
chi tiết, trước sau, chỉ là một câu chuyện kể của Phaedo với Echecrates. Plato hết sức khéo léo
và cẩn thận ngấm ngầm nhắc lại, trong câu cuối quan trọng này : Plato không có mặt lúc Socartes chết, và
cũng không có mặt trong câu ‘chuyện kể dọc
đường’ này của hai nhân vật trên. Chúng ta cũng có thể hỏi thêm, Plato, là
tác giả câu chuyện chúng ta đang đọc, như từ đâu/khi nào,... ông biết được câu
chuyện này,...Tất cả đều chỉ là những câu chuyện kể đi thuật lại, tuỳ chúng ta
ít hay nhiều, hay không tin. Chúng ta không biết gì nhiều về Socartes lịch sử,
nếu một Socrates có thực ở Athens, nhưng chỉ biết ông như một nhân vật trong những đàm thoại của Plato.
Xem
thêm phê bình của Nietzsche :
[Có phải bản thân ông vẫn còn hiểu điều này, người
xuất sắc nhất này của tất cả những kẻ tự-làm-mình-khôn ngoan hơn người? Có phải
đây là những gì ông nói với chính mình trong phút cuối cùng, trong khôn ngoan
của sự can đảm của ông để chết? Socrates đã muốn chết: không phải Athens, nhưng
bản thân ông đã chọn liều thuốc độc hemlock, ông đã buộc Athens
phải kết án ông tử hình. “Socrates thì không là y sĩ nào cả”, ông nói nhẹ nhàng
với chính mình, “ở đây chỉ mình cái chết là người y sĩ. Tự thân Socrates chỉ
đơn thuần là đã bị bệnh một thời gian dài”.] Nietzsche
– Buổi Chạng vạng của những Tượng thần,
Vấn đề về Socrates, Bản dịch LDB
Và Russell:
[“Plato, bên cạnh sự kiện là một triết gia, còn là một
nhà văn giàu trí tưởng tượng, có thiên tài và sức mê hoặc lớn lao. Không một ai
giả định, và tự chính ông cũng không nghiêm túc làm ra vẻ rằng những đàm thoại
trong những đối thoại của ông đã diễn ra như ông ghi chép chúng. Tuy nhiên, với
bất kỳ tỷ lệ nào trong những đối thoại có sớm hơn, cuộc đàm thoại là hoàn toàn
tự nhiên và những nhân vật khá đáng tin thuyết phục. Chính sự xuất sắc của
Plato như một nhà viết tiểu thuyết đã ném lên nghi ngờ về ông như là một nhà viết
sử. Socrates của ông là một nhân vật trước sau như một và đáng chú ý lạ thường,
vượt quá mức khả năng của hầu hết con người để tạo dựng được, nhưng tôi nghĩ
Plato đã có thể đã tạo dựng ra ông ta. Không biết liệu ông đã có làm như
thế hay không, dĩ nhiên lại là một câu hỏi khác.”] Bertrand
Russell - Lịch sử Triết học phương Tây,
Chương 11. Socrates, bản dịch LDB.
