Phiên Tòa và cái Chết của Socrates
Crito
Dẫn nhập vắn tắt:
1.
Đàm thoại diễn ra trong nhà tù tại Athens, nơi Socrates đang chờ thi hành án tử hình. Mặc dù ngắn gọn, Crito là một đàm thoại khó hiểu và có phần nào hơi lộn xộn. Khó khăn của Plato phải giải quyết trong khi viết đàm thoại này là bằng cách nào đó biện minh cho quyết định của Socrates ở lại trong tù chứ không chịu trốn thoát, mặc dù có quan điểm mình đã bị lên án một cách sai trái nếu không là oan uổng. Để làm điều này, Plato đã phải vẽ ra một sự phân biệt giữa pháp luật công chính, mà Socrates phải tuân theo bằng cách ở lại trong tù, và những hành vi bất công của những người buộc tội Socrates, là những người đã kết án ông phải chết.
Sự nổi tiếng đặc biệt của Crito phần lớn dựa trên ý tưởng về một hợp đồng trong xã hội, hay khế ước xã hội mà ở đây Plato giới thiệu. Đây là gợi ý đầu tiên trong nền văn minh phương Tây rằng một hệ thống pháp luật tồn tại như là một kết quả của một loại hợp đồng giữa những cá nhân và Nhà nước; và từ đây, ý tưởng này đã có một tác động trong lịch sử hết sức lớn lao, sâu xa, và lâu dài trên thế giới cho đến tận thời hiện đại chúng ta. Dĩ nhiên, như tất cả những văn bản triết học cổ điển khác, khi đọc Crito, chúng ta phải lội qua những lập luận rắc rối này, như tìm hoa giữa đám cỏ dại và ngay cả gai góc, nhưng đó là một động lực tuyệt vời để thúc đẩy chúng ta nhìn, hay nhìn lại, và đặt hay đặt lại, rồi giải quyết những vấn đề xung quanh hai khái niệm Công lý và Pháp luật cho chính mình và cho xã hội của mình đương sống. Chúng ta biết, ở đây, cũng như Republic – một tác phẩm triết học vĩ đại của Plato – vốn vẫn được xem như văn bản tất yếu và bất hủ mở đầu của chính trị học - mục tiêu của Plato không phải là trình bày các phán quyết cuối cùng về bất cứ vấn đề cụ thể nào. Ông chọn hình thức đàm thoại một phần lớn là vì ông muốn khuyến khích chúng ta suy nghĩ cho chính mình. Vấn đề được đặt ra và những gợi mở để thử thách chúng ta, và chỉ duy thế thôi, đã làm nên giá trị của bản văn này.
2.
Trong Crito có những nhân vật sau đây:
a. Socrates - Qua Crito chúng ta thấy ở đây một ông già bảy mươi, ngồi trong tù và đang chờ bản án sắp thi hành.
b. Crito - Một người bạn cũ và trạc tuổi Socrates, là nhân vật đàm thoại chính. Crito cũng là người theo Socrates một thời gian dài, và giờ đây vô cùng quẫn trí trước những gì sắp xảy ra cho Socrates. Crito sẵn sàng làm hầu như bất kỳ hy sinh nào để cứu mạng sống cho Socrates.
c. Pháp luật của Athens - Không phải là một nhân vật theo nghĩa thông thường của từ này; thực tế là Socrates đã nhân vật hóa pháp luật của Athens trong lập luận của ông, cho nó một tiếng nói.
Người dịch
Lê Dọn Bàn
Lê Dọn Bàn
Crito
Vào khoảng thời gian xảy ra vụ xử án Socrates, một chiến thuyền của nhà nước đã ra khơi trong một nhiệm vụ tôn giáo thường lệ hàng năm để đến đảo Delos, và trong khi nó còn đang trên biển không án tử hình nào được phép thi hành. Vì vậy, Socrates đã bị giam trong nhà tù, đợi trong một tháng sau khi phiên tòa chấm dứt. Giờ đây, con thuyền đã trở về đến Mũi Sunium của bán đảo Attica, và do đó dự kiến chẳng bao lâu sẽ buông neo tại cảng Piraeus (của Athens). Vì vậy, Crito, một người bạn già và trung thành của Socrates, đã làm một cố gắng cuối cùng, thuyết phục Socrates hãy bằng lòng trốn khỏi Athens đi sống lưu vong, và tất cả những sắp xếp cho kế hoạch này đã được thực hiện sẵn sàng. Crito là cuộc trò chuyện giữa hai người bạn cũ mà Plato đã xưng thuật lại qua cuộc đàm thoại này. Đó là, như Crito nói rõ ràng với Socrates, cơ hội cuối cùng của ông, nhưng Socrates không chấp nhận, và ông nói những lý do từ chối của mình. Không biết cuộc nói chuyện có diễn ra đúng tại thời điểm cụ thể này hay không là không quan trọng, bởi vì có mọi lý do để tin rằng những bạn bè của Socrates đã cố gắng lập một kế hoạch cho ông trốn thoát, và ông đã từ chối. Plato còn hé mở nhiều hơn, cho chúng ta hiểu rằng những người đương cầm quyền sẽ không để tâm gì đến nhiều, miễn là Socrates rời khỏi Athens.
G. M. A. Grube
Crito
(Crito và Socrates)
SOCRATES: Tại sao bạn đến sớm như vậy, Crito? Hay không vẫn còn sớm nữa?
CRITO: Chắc chắn là còn sớm.
S: Sớm đến đâu?
C: Mới bình minh.
S: Tôi ngạc nhiên rằng người canh ngục chịu nghe lời ông.
C: Bây giờ, ông ta khá thân thiện với tôi, Socrates. Tôi đã đến đây thường xuyên và tôi đã cho ông ta một vài thứ.
S: Bạn chỉ vừa mới đến, hay bạn đã đến một hồi lâu rồi?
C: Một hồi khá lâu.
S: Vậy tại sao bạn không đánh thức tôi ngay lập tức nhưng ngồi đó trong im lặng?
C: Có Zeus chứng giám, tôi không muốn thế đâu, Socrates. Tự tôi không muốn mình bị cùng quẫn và thao thức lâu như thế. Tôi đã ngạc nhiên thấy bạn ngủ yên bình như vậy. Đó là chủ ý của tôi không đánh thức bạn, thế để thì giờ của bạn sẽ trôi qua thật dễ chịu nhất. Thông thường suốt đời tôi trong quá khứ, tôi đã suy nghĩ nhiều về cách bạn sống hạnh phúc, và đặc biệt như thế, khiến giờ đây bạn gánh bất hạnh hiện tại của bạn một cách dễ dàng và nhẹ nhàng.
S: Nó sẽ không thích hợp với tuổi tác của tôi để phẫn uất với sự kiện rằng bây giờ tôi phải chết.
C: Có những người khác cùng độ tuổi với ông đã lâm vào cảnh ngộ bất hạnh như vậy, nhưng tuổi tác của họ không ngừa họ đừng phẫn uất với số phận của họ.
S: Là ra vậy. Sao bạn đến sớm thế?
C: Tôi đem những tin xấu, Socrates, rõ ràng xem ra không với ông, nhưng với tôi và tất cả những bạn bè của ông là tin xấu và khó mà chịu đựng nổi. Thật vậy, tôi sẽ coi nó như một trong những gì khó khăn nhất.
S: Là gì vậy? Hay thuyền từ Delos [1] đã trở về, khi nó cập bến thì tôi phải chết?
C: Nó vẫn còn chưa về đến nơi, nhưng nó sắp, tôi tin rằng nó cập bến nội ngày hôm nay, theo như một lời nhắn từ một vài người từ mũi Sunium [2]về, nơi nó đã rời. Điều này làm rõ ràng là nó sẽ về đến trong ngày hôm nay, và ngày mai mạng sống của ông phải dứt.
S: Mong đó là tốt nhất. Nếu sự việc như thế làm những vị gót vui lòng, hãy để là như thế. Tuy nhiên, Tôi không nghĩ rằng nó sẽ về ngày hôm nay.
C: Bạn có dấu hiệu gì về điều này?
S: Tôi sẽ kể cho bạn. Tôi phải chết cái ngày sau khi tàu về đến.
C: Đó là những gì những người trong giới thẩm quyền nói.
S: Vậy thế, tôi không nghĩ rằng nó sẽ về vào ngày nay đang tới, nhưng ngày mai, ngày tiếp sau ngày nay. Tôi có chứng kiến điều này trong một giấc mơ tôi đã có một chút trước đó trong đêm này. Xem dường như đúng là thời điểm khi bạn đã không đánh thức tôi.
C: Giấc mơ của ông là gì?
S: Tôi nhớ rằng có một phụ nữ xinh đẹp và hòa nhã, mặc đồ trắng đến gần tôi. Bà gọi tôi và nói: “Socrates, mong bạn đến đất Phthia [3] màu mỡ vào ngày thứ ba”.
C: Một giấc mơ kỳ lạ, Socrates.
S: Nhưng với tôi nó xem ra đủ rõ ràng, Crito.
C: Có vẻ như quá rõ ràng, Socrates thân yêu của tôi, nhưng hãy nghe tôi và được cứu, dù cho bây giờ đi nữa. Nếu bạn chết, sẽ không phải là một bất hạnh độc nhất cho tôi. Không phải chỉ tôi sẽ bị tước mất một người bạn, người như thế là người tôi sẽ không bao giờ tìm thấy nữa, nhưng nhiều người không quen biết bạn hay tôi cho nhiều, sẽ nghĩ rằng tôi đã có thể cứu được bạn nếu như tôi đã sẵn sàng chịu mất tiền, nhưng tôi đã không màng đến để làm như vậy. Chắc chắn sẽ không có thể có tai tiếng nào tồi tệ hơn là một người bị nghĩ đã đánh giá tiền bạc cao hơn bạn bè của mình, bởi vì phần lớn sẽ không tin rằng tự bạn đã không sẵn sàng muốn rời khỏi nhà tù trong khi chúng tôi đã nóng lòng cho bạn làm như vậy.
S: Bạn tốt Crito của tôi, tại sao chúng ta nên quan tâm quá nhiều với những gì đa số nghĩ gì? Người có đầu óc phải chăng nhất, với những đó chúng ta nên đặt quan tâm nhiều hơn, sẽ tin rằng những sự việc gì đã được làm như là chúng thực đã được thực hiện.
C: Ông thấy đấy, Socrates, người ta cũng phải chú ý đến những ý kiến của đa số. Tình trạnh hiện tại của ông làm cho rõ ràng rằng đa số có thể gây ra không phải là nhỏ nhất nhưng khá có cơ là những xấu ác lớn nhất nếu một người bị vu khống là từ trong trong số họ.
S: Rồi đám đa số có thể gây ra những xấu ác lớn nhất, vì họ sau đó sẽ có khả năng về cái tốt đẹp nhất, và thế đó sẽ là tốt, nhưng bây giờ họ không thể làm một nào trong hai. Họ - đám đa số - không thể làm cho một người hoặc thành khôn ngoan hay ngu ngốc, nhưng họ gây ra những sự việc ngẫu nhiên, bạ gì làm nấy [4].
C: Điều đó có thể là như vậy. Nhưng nói cho tôi biết điều này, Socrates, có phải ông dự đoán tôi và những bạn bè khác của ông sẽ gặp khó khăn với những mật thám [5], nếu ông trốn khỏi đây, giống như đánh cắp ông để đem đi, và rằng chúng tôi sẽ bị buộc phải mất tất cả tài sản của chúng tôi, hoặc phải nộp tiền phạt nặng và chịu những hình phạt khác nữa bên cạnh đó? Nếu ông có bất kỳ sợ hãi nào như vậy, quên nó đi. Chúng tôi sẽ là chính đáng khi thực hiện liều lĩnh này để cứu ông, và còn liều hơn, nếu cần thiết. Hãy thực làm theo lời khuyên của tôi, và đừng hành động khác đi.
S: Tôi có những điều này trong não thức, Crito, và cũng có nhiều những điều khác.
C: Đừng có sợ hãi như vậy. Không phải là món tiền lớn mà một số người đòi hỏi để cứu thoát ông và đem ông ra khỏi đây. Hơn nữa, ông không thấy rằng những mật thám đó giá rẻ, và không cần nhiều tiền để đối phó với họ? Tiền của tôi là có sẵn và, tôi nghĩ rằng, đầy đủ. Nếu, bởi vì cảm mến của ông đối với tôi, ông cảm thấy ông không nên tiêu bất kỳ món tiền nào tôi, đã có ở đây những người lạ [6] này sẵn sàng chi tiền. Một trong đám họ là Simmias người thành Thebes [7], đã mang tiền lại đủ đúng cho mục đích này. Cebes, cũng thế, và nhiều người tốt khác nữa. Vì vậy, như tôi nói, đừng để cho nỗi sợ này làm cho ông ngần ngại về chuyện cứu thoát cho ông, cũng đừng để những gì đã ông nói tại tòa án làm rắc rối ông, rằng ông sẽ không biết phải làm gì với chính mình nếu rời Athens, bởi vì ông sẽ được chào đón ở nhiều nơi mà ông có thể đến. Nếu ông muốn đến vùng Thessaly [8], tôi có những bạn bè ở đó, họ là những người sẽ hết sức quí trọng ông, và giữ ông trong an toàn, để sẽ không một ai trong Thessaly làm hại ông.
Bên cạnh đó, Socrates, tôi không nghĩ rằng những gì ông đang làm là đúng, buông bỏ đời sống của ông khi ông có thể cứu giữ nó, và thúc đẩy vội vàng số phận của ông như những kẻ thù của ông sẽ thúc đẩy nó, và thực sự đã chóng vánh đẩy nó cho nhanh như trong mong ước của họ muốn hủy hoại ông. Hơn nữa, tôi nghĩ rằng ông đang phản bội những đứa con trai ông vì ra đi và bỏ rơi chúng, trong khi ông có thể nuôi chúng khôn lớn và giáo dục chúng. Thế nên, ông không quan tâm đến số phận của chúng rồi có thể ra sao. Chúng có lẽ sẽ có số phận thường dành cho những trẻ mồ côi. Hoặc là người ta không nên có con cái, hoặc là người ta nên chia sẻ với chúng cho đến tận cùng sự vất vả của nuôi dưỡng và giáo dục. Với tôi, ông dường như chọn con đường dễ nhất, trong khi người ta nên chọn con đường một người tốt và can đảm sẽ chọn, đặc biệt là khi một người đã tuyên bố trong suốt cuộc đời của người ấy là quan tâm chăm sóc về đức hạnh.
Tôi cảm thấy xấu hổ thay cho ông và thay mặt cho chúng tôi, bạn bè của ông, đừng để tất cả những gì đã xảy ra với ông được coi là do sự hèn nhát về phần chúng tôi: sự kiện là vụ kiện của ông đã mang ra tòa án khi nó đã không cần phải làm như vậy, rồi sự xử lý của chính vụ án, và bây giờ là kết thúc phi lý này vốn nó sẽ được nghĩ là thoát ra ngoài tầm kiểm soát của chúng tôi, thông qua một vài hèn nhát và nhu nhược về phần chúng tôi, vì chúng tôi đã không cứu ông, hoặc khiến ông cứu lấy chính mình, khi nó đã có thể và hẳn đã thực hiện được nếu nhưng chúng tôi đã có được chút tối thiểu hữu dụng nào. Hãy suy nghiệm, Socrates, không biết có phải điều này chỉ tà ác hay không, nhưng đáng xấu hổ, cho ông và cho chúng tôi. Hãy tự tham vấn với chính mình, hay đúng hơn thời giờ cho những tham vấn là đã quá khứ rồi, và quyết định đáng lẽ ra phải được nắm lấy, và không có cơ hội thêm nữa, bởi vì tất cả sự việc này phải kết thúc tối nay. Nếu bây giờ chúng ta trì hoãn, sau đó nó sẽ thôi không còn có thể, sẽ là quá muộn. Hãy để tôi thuyết phục ông trên tất cả mỗi lý lẽ, Socrates, và đừng hành động gì khác.
S: Crito thân mến, sự nôn nả của bạn có giá trị nhiều nếu như nó có một số mục tiêu nên có, nếu không, sau đó sự kiên trì của bạn càng lớn càng khó khăn hơn để đối phó với. Do đó chúng ta phải xem xét không biết liệu chúng ta có nên hành động theo cách này hay không, giống như không chỉ bây giờ mà trong tất cả mọi lần, tôi là loại người người lắng nghe chỉ với những luận chứng xem ra như tốt nhất với tôi. Như khi giờ đây số phận này đã đến với tôi, tôi không thể ném bỏ những luận chứng tôi đã sử dụng; chúng dường như với tôi rất vẫn như là một. Tôi đánh giá và tôn trọng cùng những nguyên tắc như trước đây, và nếu chúng ta không có lập luận tốt hơn để nêu lên ở thời điểm này, hãy đoan chắc rằng tôi sẽ không đồng ý với bạn, không ngay cả nếu với sức mạnh của đa số đã làm chúng ta khiếp sợ với nhiều những ông ba bị [9] hơn, như nếu chúng ta là trẻ con, với những đe dọa tù đày, và hành quyết ,và tịch thu tài sản. Chúng ta nên xem xét vấn đề này thế nào một cách hợp lý nhất? Phải chăng đầu tiên là nên bắt đầu với luận chứng của bạn về ý kiến của người ta, có phải rằng nó vững chắc trong mọi trường hợp, rằng người ta nên chú ý đến một số ý kiến, nhưng không với một số những ý kiến khác? Hay có phải điều đó là nói-rõ-nói-đúng trước khi có sự tất yếu phải chết đã xảy đến với tôi, nhưng bây giờ nó là rõ ràng rằng điều này đã nói chẳng đi đến đâu, chỉ cốt nói để mà biện luận, rằng trong sự thật nó đã là trò chơi và vô nghĩa?
Tôi nôn nả để xem xét cùng với bạn, Crito, liệu lập luận này sẽ xuất hiện trong bất kỳ cách nào khác biệt với tôi trong hoàn cảnh hiện tại của tôi hay không, hoặc liệu nó vẫn là một như trước, liệu chúng ta sẽ từ bỏ nó hoặc tin tưởng nó. Đã nói trong tất cả mỗi cơ hội bởi những người nghĩ rằng họ đã nói một cách hữu lý, như tôi đã vừa mới nói, rằng người ta nên đánh giá cao những ý kiến của một số người này, nhưng không phải của một số những người khác. Điều đó xem ra với bạn có là một phát biểu vững chắc không?
Phần bạn, trong mức độ như một người có thể nói, được miễn khỏi khả năng có cơ hội có cái chết xảy ra vào ngày mai, thế nên sự bất hạnh hiện giờ không có khả năng để dẫn bạn đi lạc lối. Vậy sau đó, hãy xem xét, có phải bạn không nghĩ rằng đó là một phát biểu vững chắc - rằng người ta phải không đặt giá trị tất cả những ý kiến của những người, nhưng chỉ một số và không phải những số khác, - không phải ý kiến của tất cả mọi người, nhưng của một số và không phải của những người khác? Nào bạn nói gì? Có phải nó là không nói khéo rõ hay không?
C: Nó là khéo rõ
S: Có phải người ta nên đánh giá những ý kiến tốt, và không phải những ý kiến xấu?
C: Đúng.
S: Những ý kiến tốt là của những người khôn ngoan, những ý kiến xấu của những người ngu ngốc?
C: Tất nhiên.
S: Vậy sau đó, phát biểu giống như thế này là gì: Một người chuyên môn về huấn luyện thể dục có nên để ý tới những tán dương và chê trách và ý kiến của bất cứ người nào, hoặc tới những điều đó của một người duy nhất, cụ thể là một y sĩ hoặc huấn luyện viên mà thôi?
C: Tới những điều đó của một người duy nhất.
S: Vì thế, ông ta nên sợ sự chê trách và vui nhận sự tán dương của một người đó, và không của đám đông người?
C: Rõ ràng.
S: Sau đó, ông phải hành động và tập thể dục, ăn và uống trong cách thức vốn một người, người huấn luyện viên và người là người hiểu biết, nghĩ là đúng, không phải tất cả những người khác?
C: Đó là như vậy.
S: Rất tốt. Và nếu ông ta không tuân theo một người này, không màng đến ý kiến của người ấy và tán dương của người ấy, trong khi đó lại đánh giá những điều ấy của đám đông người không có kiến thức, không phải là ông ta sẽ bị tổn hại hay không?
C: Tất nhiên.
S: Tổn hại đó là gì, nó hướng về đâu, và nó ảnh hưởng đến phần nào của người là kẻ không tuân theo?
C: Hiển nhiên tổn hại cơ thể của ông ta, nó suy xụp.
S: Nói đúng lắm. Cũng như thế, với những vấn đề khác, không phải liệt kê chúng tất cả, và chắc chắn với những hành động công chính và bất công, hổ thẹn và đẹp đẽ, tốt và xấu, về chúng vốn chúng ta đang cân nhắc, chúng ta có nên theo ý kiến của đông người và sợ hãi nó, hay là ý kiến của chỉ một, nếu như có một người là người có kiến thức về những điều này và trước người ấy chúng ta cảm thấy sợ và xấu hổ hơn là trước tất cả những người khác. Nếu như chúng ta không theo hướng dẫn của người này, chúng ta sẽ bị tổn hại và bị hư hỏng phần đó của chính chúng ta, vốn là phần được cải thiện bằng hành động công chính và bị phá hoại bởi hành động bất công. Hoặc là không có gì trong điều này?
C: Tôi nghĩ chắc chắn là có, Socrates.
S: Bây giờ đi đến, nếu như chúng ta làm suy xụp những gì vốn được sức khỏe cải thiện và bị bệnh tật làm hư hỏng, bằng cách không theo những ý kiến của những ai là người hiểu biết, với chúng ta đời sống có là đáng sống khi điều đó bị suy xụp hay không ? Và đó là cơ thể, có phải là nó không?
C: Phải.
S: Và có phải đời sống có là đáng sống với một cơ thể mà nó bị hư hỏng và trong điều kiện xấu?
C: Không cách nào tất cả.
S: Và với chúng ta, có phải đời sống là đáng sống với phần đó của chúng ta bị hư hỏng, vốn hành động bất công làm hại và hành động công chính làm lợi ích? Hay chúng ta nghĩ rằng phần đó của chúng ta, dù là gì đi nữa, vốn nó có liên quan với công lý và bất công, thì thấp kém hơn so với cơ thể?
C: Không phải chút nào.
S: Nó có giá trị hơn?
C: Hơn nhiều.
S: Sau đó, chúng ta không nên nghĩ nhiều như thế về những gì đám đông sẽ nói về chúng ta, nhưng những gì người sẽ nói là người hiểu được công lý và bất công, đó là người ấy, và chính sự thật. Do đó, ngay khi đầu tiên, bạn đã sai khi tin rằng chúng ta nên quan tâm đến ý kiến của nhiều người về những gì là công chính, là đẹp đẽ, tốt, và những đối lập của chúng. “Nhưng,” một người nào đó có thể nói “đám đông nhiều người là có khả năng đưa chúng ta đến cái chết.”
C: Điều đó cũng là hiển nhiên, Socrates, và một người nào đó cũng có thể nói như vậy.
S: Và, người bạn đáng ngưỡng mộ của tôi, rằng lập luận mà chúng ta vừa duyệt qua, tôi nghĩ, vẫn còn nguyên như trước đó. Đến phiên xem xét phát biểu sau đây về phần liệu nó vẫn giữ lại là giống cùng như một hay không, đó là - điều quan trọng nhất không phải là đời sống, nhưng đời sống tốt đẹp.
C: Nó vẫn giữ cùng là một như nhau.
S: Và rằng đời sống tốt đẹp, đời sống đẹp đẽ, và đời sống công chính là cùng là một như nhau, có phải điều đó vẫn còn vững chắc, hay không?
C: Nó còn giữ nguyên.
S: Như chúng ta đã đồng ý cho đến tận giờ, kế tiếp chúng ta phải xem xét, với tôi có là đúng hay không để cố gắng thoát ra khỏi nơi đây khi những người Athens đã không tuyên bố tôi trắng án. Nếu nó được thấy là đúng, chúng ta sẽ cố gắng làm như vậy, nếu nó là không thế, chúng ta sẽ bỏ rơi ý tưởng. Về phần những câu hỏi bạn nêu lên về tiền bạc, danh tiếng, việc nuôi dạy trẻ em, Crito ơi, những cân nhắc đó sự thực là thuộc về những con người đó là những người dễ dàng xử giết chết người ta và sẽ lại xử sống người ta nếu như họ có thể, mà không suy nghĩ gì; tôi muốn nói là phần đa số những con người ta. Đối với chúng ta, tuy nhiên, bởi vì lập luận của chúng ta dẫn đến điều này, sự xem xét có giá trị duy nhất, như chúng ta đang nói giờ đây, là không biết chúng ta sẽ hành động đúng đắn khi cho tiền bạc và biết ơn với những ai là người sẽ dẫn tôi ra khỏi đây, và tự bản thân chúng ta giúp vào sự đào thoát hay không, hay là không biết trong sự thật chúng ta sẽ làm sai trái khi làm tất cả những điều này. Nếu như nó hiện ra rằng chúng ta sẽ hành động một cách bất công, vậy sau đó chúng ta không cần gì tất cả để phải giải thích liệu chúng ta sẽ phải chết nếu chúng ta ở lại đây và giữ im lặng, hoặc chịu đau khổ trong cách khác, hơn là làm sai trái.
C: Tôi nghĩ rằng bạn diễn đạt như thế hay lắm, Socrates, nhưng hãy xem chúng ta nên làm những gì.
S: Chúng ta hãy cùng nhau xem xét câu hỏi, người bạn thân của tôi, và nếu như bạn có thể nêu lên được bất kỳ phản đối nào trong khi tôi đang nói, hãy nêu nó lên và tôi sẽ lắng nghe bạn, nhưng nếu bạn không nêu được phản đối nào, Crito thân yêu của tôi, vậy giờ đây thôi đừng nói cùng một điều nhiều lần như thế, rằng tôi phải rời khỏi nơi đây ngược lại với ý định của những người thành Athens. Tôi nghĩ là điều quan trọng để thuyết phục bạn trước khi tôi hành động, và không hành động nghịch lại những ước muốn của bạn. Hãy xem liệu sự bắt đầu của thăm dò của chúng ta là được nêu lên đầy đủ hay không, và hãy cố gắng trả lời những gì tôi hỏi bạn, theo cách bạn nghĩ rằng tốt nhất.
C: Tôi sẽ cố gắng.
S: Có phải chúng ta nói rằng người ta phải không bao giờ trong bất kỳ cách nào chủ ý làm sai trái, hoặc có phải người ta phải làm sai trái trong một lối và không trong lối khác? Có phải làm sai trái là không bao giờ tốt hay đáng ngưỡng mộ, như chúng ta đã đồng ý trong quá khứ, hay có phải tất cả những đồng ý trước đây đã bị rũ sạch trong ít những ngày vừa qua? Có phải chúng ta đã có tuổi rồi mà thỉnh thoảng còn thất bại không nhận ra rằng trong những thảo luận nghiêm trọng của chúng ta, chúng ta đã không khác biệt với những trẻ con hay không? Sau cùng tất cả, có phải sự thật giống như chúng ta thường nói nó đã là, cho dù đa số đồng ý hay không, và cho dù chúng ta vẫn phải chịu đựng những điều tồi tệ hơn hơn là chúng ta chịu bây giờ, hoặc sẽ được đối xử khoan nhẹ hơn, rằng dù thế là sao đi nữa, làm sai trái là trong mọi cách sẽ gây hại và xấu hổ với người làm sai trái? Có phải chúng ta nói như vậy hay không?
C: Có, chúng ta nói vậy.
S: Vì vậy, người ta không bao giờ nên làm sai trái.
C: Chắc chắn là không.
S: Người ta cũng phải không, khi bị đối xử bất công, gây sai trái đáp ứng ngược trở lại, như đa số tin tưởng, bởi vì người ta phải không bao giờ làm sai trái.
C: Điều đó có vẻ là chuyện đúng.
S: Đến bây giờ đây, người ta có nên làm tổn thương bất cứ ai hay không, Crito?
C: Người ta phải không bao giờ làm như vậy.
S: Vậy thì, nếu người ta là một người bị tổn thương, có là đúng hay không, như phần đông đa số nói, để gây ra một thương tổn phản ngược trở lại, hoặc là không?
C: Đó là không bao giờ đúng.
S: Có phải làm thương tổn người ta thì không có khác với làm hành vi sai trái.
C: Điều đó là đúng.
S: Người ta không bao giờ nên làm sai trái khi đáp ứng ngược lại, cũng đừng làm tổn thương bất cứ người nào, dù cho tổn thương nào mình đang phải chịu. Và Crito, thấy rằng bạn không đồng ý với điều này, trái với tin tưởng của bạn. Vì tôi biết rằng chỉ có một số ít người giữ hay sẽ giữ quan điểm này, và không có chỗ đứng chung giữa những người giữ quan điểm này và những người không giữ, nhưng họ không thể nào tránh không khinh miệt quan điểm của nhau. Vậy nên sau đó hãy xem xét thật cẩn thận có phải hay không chúng ta có chung quan điểm này, và có phải hay không bạn đồng ý, và hãy cùng để điều này là cơ sở cho sự sự suy tính thiệt hơn của chúng ta, rằng làm sai trái hoặc đáp ứng bằng làm một sai trái là không từng bao giờ đúng, ngay cả gây tổn thương khi đáp ứng lại một tổn thương đã hứng chịu. Hay bạn không đồng ý và không chia sẻ quan điểm này như cơ sở cho thảo luận? Tôi chủ trương nó đã từ lâu rồi, và giờ đây vẫn chủ trương nó, nhưng nếu bạn nghĩ khác đi, bây giờ cho tôi biết. Tuy nhiên, nếu bạn trung thành với quan điểm trước đây của chúng ta, sau đó lắng nghe điểm tiếp theo.
C: Tôi gắn bó với nó và đồng ý với ông. Vậy hãy nói tiếp.
S: Sau đó, tôi phát biểu điểm kế tiếp, hay tốt hơn tôi nên hỏi bạn: khi người ta đã đi đến một thỏa thuận rằng nó là đúng với một người nào đó, người ta ta nên thực hiện nó hay gian lận nó?
C: Người ta nên thực hiện nó.
S: Hãy xem những gì dẫn đến sau điểm này: nếu chúng ta rời khỏi đây mà không có sự cho phép của thành phố, chúng ta làm tổn thương người mà chúng ta nên làm tổn thương ít nhất? Và có phải chúng ta gắn bó với một thỏa thuận đúng, hay không?
C: Tôi không thể trả lời câu hỏi của ông, Socrates. Tôi không biết.
S: Hãy nhìn nó cách này. Khi chúng ta đương trù tính bỏ chạy khỏi đây, hay dù chúng ta gọi nó là gì đi nữa, nếu như pháp luật và nhà nước đến đối chất chúng ta và hỏi: “Nói cho tôi biết, Socrates, bạn đang có ý định làm gì đây? Không phải là bằng hành động này bạn đang cố gắng có ý định hủy hoại chúng ta, pháp luật, và thực sự là toàn bộ thành phố, đến mức như bạn quan tâm? Hay có phải bạn nghĩ là điều có thể để một thành phố không bị hủy hoại nếu những phán quyết của những toà án của nó không có sức mạnh nào cả nhưng bị vô hiệu hóa, và bị những cá nhân tấn công khiến thành không-nghĩa lý-gì?” Chúng ta sẽ trả lời sao với điều này, và với những lập luận khác giống như vậy? Vì nhiều điều có thể nói được, đặc biệt là từ một nhà hùng biện thay mặt cho pháp luật này mà chúng ta đang hủy hoại, vốn xuống lệnh rằng những phán quyết của những tòa án sẽ phải được thực hiện. Có phải chúng ta sẽ trả lời, “Thành phố đã xử tôi bất công, và quyết định của nó đã không đúng”. Có phải chúng ta sẽ nói thể không, hay gì đây?
C: Đúng, có Zeus chứng giám, Socrates, đó là câu trả lời của chúng ta.
S: Sau đó điều gì sẽ xảy ra nếu luật pháp nói: “Không phải đó đã là thoả thuận giữa chúng ta hay sao, Socrates, hay không phải là tôn trọng những phán xử mà thành phố đã đi đến hay sao?” Và nếu chúng ta lấy làm lạ muốn biết những lời nói của họ, họ có lẽ sẽ thêm: “Socrates, đừng có lấy làm lạ những gì chúng ta nói nhưng hãy trả lời, bởi vì ông đã quen tiến hành bằng cách hỏi và trả lời. Giờ đây hãy đáp đi, cáo trạng nào ông đem chống lại chúng ta và thành phố, vốn ông sẽ cố gắng để hủy hoại chúng ta? Đầu tiên, đã không phải chúng ta mang ông ra đời hay sao, và đã không phải là qua chúng ta mà cha ông đã lấy mẹ ông và đã sinh ra ông hay sao? Hãy nói với chúng ta, ông có tìm thấy bất cứ điều gì để chỉ trích trong những người thuộc chúng ta liên quan đến việc hôn nhân?” Và tôi sẽ nói nói rằng tôi không chỉ trích họ. “Hoặc trong những người chúng ta liên quan đến việc nuôi dưỡng trẻ sơ sinh và sự giáo dục mà ông cũng nhận được? Có phải những người được giao cho ngành đó đã là không đúng để hướng dẫn cha ông giáo dục ông về nghệ thuật và về thể dục thẩm mỹ?” [10] Và tôi sẽ nói rằng họ đã đúng. “Rất tốt,” họ sẽ tiếp tục, “và sau khi ông được sinh ra, và được nuôi dưỡng, và được giáo dục, có thể ông, đầu tiên tất cả, phủ nhận rằng ông là con cái và tôi tớ của chúng ta, cả ông và những cha ông của ông? Nếu là như vậy, ông có nghĩ rằng chúng ta cùng đứng trên một cơ sở bình đẳng nhìn về quyền, và rằng bất cứ điều gì chúng ta làm với ông, nó cũng là đúng để ông làm với chúng ta hay không? Ông đã không cùng đứng trên một cơ sở bình đẳng với cha của ông nhìn về quyền, cũng không với một ông chủ nếu như ông có một ông chủ, như thế về phần trả đũa cho bất cứ điều gì họ đã làm cho ông, chửi rủa họ nếu họ chửi rủa ông, đánh họ nếu họ đánh ông, và như thế với nhiều những điều khác. Ông có nghĩ rằng ông có quyền để trả đũa chống lại đất nước của ông và pháp luật của nó? Rằng nếu chúng ta thực hiện để hủy hoại ông và nghĩ rằng nó là đúng để làm như vậy, ông có thể thực hiện để hủy hoại chúng ta, theo như mức độ ông có thể, trong đáp ứng lại? Và ông có sẽ nói rằng ông có quyền làm như vậy, ông là người thực sự quan tâm với đức hạnh? Không phải là khôn ngoan của ông như thế chẳng hạn đã không nhận ra rằng đất nước của ông được vinh danh nhiều hơn mẹ của ông, cha của ông và tất cả những tổ tiên của ông, rằng nó là được tôn kính và thiêng liêng hơn, và rằng là đáng kể nhiều hơn giữa những vị gót và những con người biết phải chăng, rằng ông phải thờ phụng nó, nhường nó, và xoa dịu sự giận dữ của nó nhiều hơn với của cha của ông? Ông hoặc phải thuyết phục nó, hoặc tuân hành mệnh lệnh của nó, và chịu đựng trong im lặng bất cứ điều gì nó hướng dẫn ông phải chịu đựng, cho dù thổi bay đi hay kết buộc chặt, và nếu nó dẫn ông vào chiến tranh để bị thương hoặc bị giết, ông phải tuân theo. Làm như vậy là đúng, và người ta phải không nhường lối, hoặc rút lui, hoặc bỏ lại vị trí của người ta, nhưng cả hai, trong chiến tranh và trong những tòa án và khắp mọi nơi khác, người ta phải tuân theo lệnh của thành phố và quốc gia của người ta, hoặc thuyết phục nó về phần bản chất của công lý. Nó là không-đạo hạnh để mang bạo lực chống chịu lại với mẹ hoặc cha của ông, nó là (tệ hại) nhiều hơn thế rất nhiều nếu sử dụng nó chống lại đất nước của ông.” Chúng ta sẽ nói gì để trả lời, Crito, rằng pháp luật nói sự thật, hay không?
C: Tôi nghĩ rằng họ nói sự thật.
S: “Nghĩ kỹ lại đi, Socrates,” Pháp luật có thể nói “rằng nếu như những gì chúng ta nói là đúng, ông đương không đối xử đúng đắn với chúng ta, bằng toan tính để làm những gì ông đang lập kế hoạch. Chúng ta đã sinh ra ông, đã nuôi dưỡng ông, đã giáo dục ông, chúng ta đã đem cho ông và tất cả những công dân khác cùng chia sẻ tất cả những điều tốt đẹp chúng ta có thể có. Ngay cả đến như vậy, bằng cách cho mỗi công dân Athens cơ hội, sau khi người ấy đã đến tuổi trưởng thành và đã quan sát những công việc của thành phố và của pháp luật chúng ta, chúng ta tuyên bố rằng nếu chúng ta không làm vui lòng ông ta, ông ta có thể đem hết tài sản của mình và đi bất cứ nơi nào ông ta muốn. Không một luật nào của pháp luật chúng ta đặt ra bất kỳ trở ngại hoặc cấm ông ta, nếu như ông ta không hài lòng với chúng ta, hay với thành phố, nếu một trong những quí vị muốn đi và sống trong một thuộc địa, hoặc muốn đi bất cứ nơi nào khác, và giữ tài sản của mình. Tuy nhiên, chúng ta nói rằng bất cứ ai là người trong quí vị nếu như vẫn còn ở lại, khi ông ta nhìn thấy chúng ta tiến hành những vụ án của chúng ta và quản lý thành phố theo những cách như thế nào khác, đã trong thực tế đi đến một thỏa thuận với chúng ta để vâng theo những chỉ đạo của chúng ta. Chúng ta nói rằng ai là người không tuân theo, đã làm sai trong ba cách; thứ nhất, bởi vì qua chúng ta, ông ta đã không vâng theo những bậc cha mẹ của mình, và cả những người đã nuôi ông ta lớn lên nữa, và bởi vì, mặc dù thỏa thuận của mình, ông ta đã không tuân theo chúng ta, nếu chúng ta làm điều gì đó sai, cũng chẳng cố gắng thuyết phục chúng ta để làm tốt hơn. Tuy nhiên, chúng ta chỉ đề nghị những điều gì đó, chúng ta không ban những mệnh lệnh man rợ để làm bất cứ điều gì chúng ta ra lệnh; chúng ta đem cho hai lựa chọn, hoặc thuyết phục chúng ta, hoặc làm những gì chúng ta nói. Ông ta không làm một điều nào trong hai cả. Chúng ta thực nói rằng ông cũng thế nữa, Socrates, ông đương mở ra sắp chịu những cáo buộc đó nếu ông làm những gì ông có trong não thức; ông sẽ là một, không phải là thấp nhất, nhưng là có tội nhất, giữa những người Athens”. Và nếu như tôi sẽ nói “Tại sao như vậy?” họ cũng có thể được quyền khiển trách tôi và nói rằng tôi, trong những người Athens, là người nhất định đã chắc chắn đi đến thỏa thuận với họ. Họ cũng có thể nói: “Socrates, chúng ta đã có những bằng chứng thuyết phục rằng chúng ta và thành phố đã là tương đắc hợp ý với ông. Ông đã không trú ngụ ở đây liên tục nhất so với tất cả những người Athens nếu như thành phố đã không làm ông hết sức hài lòng. Ông chưa bao giờ rời khỏi thành phố, ngay cả để đi xem một lễ hội, cũng không vì lý do nào khác, ngoại trừ nghĩa vụ quân sự; ông đã chưa bao giờ đi sống trong bất kỳ thành phố nào khác, như mọi người làm; ông đã không có mong muốn biết một thành phố hay những pháp luật nào khác, chúng ta và thành phố của chúng ta đã làm hài lòng ông.
“Vì vậy, ông quyết định đã chọn chúng ta và đồng ý là một công dân dưới quyền chúng ta. Ngoài ra, ông có con cái trong thành phố này, do đó cho thấy rằng nó đã tương đắc hợp ý với ông. Sau đó, tại phiên toà của ông, ông đã có thể ước định hình phạt của ông là lưu vong nếu ông đã muốn, và giờ đây ông đang cố gắng chống lại ý muốn của thành phố là những gì vốn khi đó ông đã có thể làm được với sự đồng ý của nó. Sau đó, chính ông tự hào rằng mình đã không oán giận cái chết, nhưng ông đã chọn, như ông nói, cái chết hơn là lưu vong. Bây giờ, tuy nhiên, những lời đó không làm ông xấu hổ, và ông không màng một chú ý đến chúng ta, đến pháp luật, khi ông dự trù hủy hoại chúng ta, và ông hành động giống như loại nô lệ hèn hạ nhất bằng cách cố gắng để chạy cho xa, trái với những cam kết và thỏa thuận của ông để sống như một công dân dưới quyền chúng ta. Vậy nên, trước hết hãy trả lời chúng ta về chính điểm này, có phải hay không rằng chúng ta nói sự thật khi chúng ta nói rằng ông đã đồng ý, không chỉ trong những lời nói, nhưng bởi những việc làm của mình, để sống trong thuận hợp với chúng ta.” Chúng ta nói gì với điều đó, Crito? Không phải là chúng ta phải đồng ý?
G: Chúng ta phải, Socrates.
“Để xem xét những gì tốt đẹp ông sẽ làm cho mình hoặc bạn bè của ông bằng phá vỡ những thỏa thuận của chúng ta và phạm vào một sai lầm giống như vậy? Đó là hết sức rõ ràng là bạn bè của ông sẽ gặp nguy hiểm khi lưu vong, bị mất quyền công dân và mất tài sản. Về phần chính ông, nếu ông đi đến một trong những thành phố gần đây – thành Thebes hoặc thành Megara, cả hai đều được cai trị tốt đẹp - ông sẽ đến đó như một kẻ thù địch với chính phủ của chúng, tất cả những ai là người quan tâm với thành phố của họ sẽ nhìn vào ông với sự nghi ngờ, như là kẻ phá hoại pháp luật. Ông cũng sẽ làm vững mạnh hơn đoan quyết của bồi thẩm đoàn, rằng họ đã duyệt hình phạt đúng với ông, vì bất cứ ai phá hoại pháp luật có thể dễ dàng được cho là làm hư hỏng giới trẻ và giới thiếu hiểu biết. Hay là ông sẽ tránh những thành phố khéo được cai trị và những dân chúng là những người đã văn minh? Nếu ông làm điều này, đời sống của ông có đáng để sống nữa hay không? Rồi ông sẽ có quan hệ xã hội với họ hay không, và không phải xấu hổ khi nói chuyện với họ? Và rồi ông sẽ nói những gì? Cũng giống như những gì ông đã nói ở đây, rằng đức hạnh và công lý là sở hữu quý giá nhất của con người, cùng với hành vi hợp pháp và pháp luật? Ông không nghĩ rằng Socrates sẽ xuất hiện như là một thứ người khó coi hay sao? Người ta tất phải nghĩ như vậy. Hay là ông sẽ bỏ những nơi đó và đi tới những bạn bè của Crito ở Thessaly? Ở đó ông sẽ tìm thấy phóng túng và rối loạn nhất, và họ có thể thích thú nghe kể từ chính ông rằng lố bịch làm sao ông đã thoát khỏi nhà tù trong một vài ngụy trang nào đó, trong áo chẽn cụt tay bằng da, hoặc một số những thứ khác, vốn những người trốn chạy quấn vào người, để làm thay đổi diện mạo của ông. Rồi có phải sẽ không có ai để nói rằng ông, vốn khá chắc chỉ sống thêm một thời gian ngắn nữa thôi, đã quá tham sống như thế khiến ông vi phạm những pháp luật quan trọng nhất? Có thể, Socrates, nếu như ông đã không làm ngứa mắt bất cứ ai, nhưng nếu ông như ông là, nhiều điều đáng hổ thẹn sẽ được nói về ông.
“Ông sẽ dành thời giờ của ông trong việc làm được lòng với tất cả mọi người, và sẵn sàng với những bảo ban của họ. Ông sẽ làm gì ở Thessaly ngoài ăn uống thỏa thuê, như ông đã đến một đám tiệc tùng ở Thessaly? Về phần những đàm thoại của của ông về công lý và phần còn lại của đức hạnh, rồi chúng sẽ là ở đâu? Ông nói ông muốn sống vì mục đích cho con trẻ của ông, rằng ông có thể nuôi chúng trưởng thành và giáo dục chúng. Như thế nào vậy? Có phải ông sẽ nuôi chúng trưởng thành và giáo dục chúng bằng cách đưa chúng tới Thessaly và làm cho chúng thành những kẻ lạc lõng xa lạ, rằng chúng có thể rồi cũng vui với điều đó hay sao? Hay là không như vậy, nhưng chúng sẽ tốt hơn là nên được nuôi trưởng thành và được giáo dục ở đây, trong khi ông vẫn còn sống, mặc dù vắng mặt? Đúng đấy, bạn bạn bè ông sẽ chăm sóc chúng. Họ sẽ chăm sóc chúng nếu ông trốn đi và sống ở Thessaly, nhưng không cũng thế hay sao nếu như ông đi sang thế giới bên kia? Nếu những người xưng là bạn bè của ông là tốt dù bất kỳ gì tất cả đi nữa, người ta phải giả định rằng họ sẽ làm thế.
“Hãy chịu thuyết phục bởi chúng ta là những người đã nuôi ông khôn lớn, Socrates. Đừng có đánh giá hoặc là con trẻ, hoặc sự sống của ông, hoặc bất cứ điều gì nào khác là cao hơn sự tốt lành, ngõ hầu khi ông đến cõi của Hades [11], ông có thể có tất cả những điều này như bào chữa cho ông bạn trước những vị cai quản ở đó. Nếu ông làm hành động này, ông sẽ không nghĩ rằng nó tốt hơn, hoặc công chính hơn, hay đạo hạnh hơn ở đây, và cũng sẽ chẳng cho bất kỳ bạn bè nào của ông, và cũng sẽ chẳng là tốt hơn cho ông khi ông đi đến đằng kia. Bởi vì nó là, ông khởi hành, nếu ông khởi hành, sau khi bị đối xử sai lầm không phải bởi chúng ta, pháp luật, nhưng bởi những con người, nhưng nếu ông khởi hành sau khi đáng hổ thẹn đã lấy sai đáp lại sai, và gây tổn thương với tổn thương, sau khi phá vỡ những cam kết và những thỏa thuận của ông với chúng ta, sau khi làm tổn thương những người mà ông nên làm tổn thương ít nhất là - chính ông, bạn bè ông, xứ sở của ông và chúng ta - chúng ta sẽ tức giận với ông trong khi ông vẫn còn sống, và những anh em của chúng ta, những pháp luật của thế giới bên kia, sẽ không tử tế tiếp đón ông, khi biết rằng ông đã cố gắng hủy hoại chúng ta đến mức như ông có thể làm được. Đừng để Crito thuyết phục ông, thay vì là chúng ta, để làm những gì ông ta nói. “
Crito, bạn thân của tôi, có thể đảm bảo rằng đây là những lời tôi dường như nghe, như những Corybants [12] dường như nghe tiếng sáo nhạc của họ, và tiếng vang của những lời này vang lên trong tôi, và làm cho tôi không thể nghe bất cứ điều gì nào khác. Cứ theo như tin tưởng hiện tại của tôi, nếu bạn nói đối nghịch với chúng, bạn sẽ nói chuyện vô ích. Tuy nhiên, nếu bạn nghĩ bạn có thể làm nên được bất cứ gì, hãy nói.
C: Tôi không có gì để nói, Socrates.
S: Vậy hãy để nó là thế, Crito, và hãy để chúng ta hành động trong lối này, vì đây là lối gót đương dẫn chúng ta.
Lê Dọn Bàn tạm dịch - bản nháp thứ nhất
(Sep/2011)
[1] Theo truyền thuyết, hàng năm Athens phải cống cho vua Minos đảo Crete – bảy thiếu niên và bảy thiếu nữ - để ở đấy đem những người này làm vật hy sinh cho Minotaur, một quái vật thân người đầu bò, Minotaur bị vua Minos giữ trong một hầm xây đặc biệt với những ngõ ngách chằng chịt rắc rối, vào dễ nhưng khó ra thoát - gọi là labyrinth. Sau đó, Theseus, một nhà vua huyền thoại của Athens, với sự giúp đỡ của Ariadne, con gái vua Minos, nàng cho Theseus cầm theo một mối chỉ, nên đã vào trong labyrinth, giết Minotaur rồi thoát ra được an toàn, chấm dứt lệ triều cống tai hại.
Hàng năm, Athens kỷ niệm biến cố này, bằng cách gửi một phái đoàn đến làm lễ tạ ơn thần Apollo trên đảo thiêng Delos. Trong khi phái đoàn này chưa trở về Athens, mọi án tử hình đều bị tạm hoãn, không được phép thực hiện.
[2] Mũi biển của vùng Attica, cách Atens 30 dặm
[3] [Một trích dẫn từ quyển thứ chín của bộ Iliad (363). Achilles đã từ chối tất cả những tặng phẩm của Agamemnon cho ông ta quay trở lại trận chiến, và đe dọa sẽ trở về nhà. Ông nói rằng thuyền của ông sẽ dương buồm vào buổi sáng, và với thời tiết tốt, ngày thứ ba ông có thể về đến “trên đất Phthia màu mỡ” (đó là quê nhà của ông). Giấc mơ có nghĩa, rõ ràng, là linh hồn Socrates, đến ngày thứ ba, sau khi chết, sẽ tìm thấy nhà của nó. Như luôn luôn, tính từ thành viên đầu tiên của một chuỗi, ngày thứ ba là ngày sau ngày mai – ngày mốt.]
(Sáng nay, Socrates mơ, đếm là ngày nay, ngày thứ nhất, ngày thứ hai - là ngày mai – thuyền mới về (chứ không ngày nay, như Crito đoán); là ngày thứ nhì, và ngày kia, ngày thứ ba tính từ ngày nay; - ngày kia/ngày mốt - Socrates mới chết – đó là tính ngược lại, như lời thần nhân báo mộng cho Socrates - “Socrates, mong bạn đến đất Phthia màu mỡ vào ngày thứ ba”.)
[4] Theo Socrates, điều tốt duy nhất là trí khôn, sự khôn ngoan, và điều xấu duy nhất có thể - mượn chữ trong Phật học là vô minh, với nghĩa đơn giản thôi – phản nghịch với khôn ngoan, nghĩa là không hiểu biết, không khôn ngoan. Thế nên, đám đông vốn thiếu sự hiểu biết, không khôn ngoan, nên họ không thể là gì với chủ đích được. Những gì họ tạo ra, chỉ là ngẫu nhiên.
[5] Sukophantai: những cá nhân tố cáo những người khác với những dự thẩm chỉ cốt để được tiền (một phần của tiền phạt nếu thắng kiện, hay tiền từ những hòa giải điều đình bên ngoài tòa án), theo như luật của Athens dung túng, vì được xem như giúp ích cho công chúng.
[6] Người ngoại thành – từ nơi khác đến, không phải dân gốc Athens.
[7] Simmias người thành Thebes (Greek: Σιμμίας; 5th–4th century BCE) học trò Socrates, và bạn của Cebes.
[8] vùng phía bắc Athens, nằm giữa Hy lạp, dưới vùng Macedonia
[9] bogeys
[10] Physical culture: Thể dục thẩm mỹ: Thực tập với những trọng lượng (quả tạ, khối nặng) để phát triển sức mạnh và vẻ đẹp của cơ thể, thực hành tại Hylạp thời cổ và Rome.
[11] Socrates tin có thế giới bên kia. Cõi âm do Hades – gót - vị diêm vương của thần thoại Hylạp – cai quản
[12] Korybantes: tên gọi những tín đồ – mang vũ khí, đội mũ công chim – của vị nữ thần Cybele (nữ thần đất, núi, hang động, thú hoang) của xứ Phrygia (xứ của vua Midas) – cử hành nghi lễ với âm nhạc (trống) và vũ điệu xuất thần
