(Dialogues concerning Natural Religion)
David Hume
Tóm lược
Trò
chuyện giữa Demea, Cleanthes và Philo bắt đầu với một câu hỏi liên quan với giáo dục: khi nào là tốt
nhất để bắt đầu việc dạy gót học cho những sinh viên? Demea biện luận rằng chỉ
nên đem dạy gót học cho một trí tuệ trưởng thành: một sinh viên đầu tiên học lôgích học, đạo
đức học và vật lý học, và chỉ sau đó họ mới quay sang môn gót học. Ông có hai lý do
để chọn thứ tự này hơn. Thứ nhất,
bằng việc học hỏi những môn học nền tảng này trước đã, não thức của sinh viên sẽ được đào luyện và sẵn sàng với môn học khó nhất trong tất
cả là gót học. Thứ hai, và quan trọng hơn trong nội dung của Đàm thoại, ông muốn sinh viên nhận ra những giới hạn nghiêm trọng của triết học.
Ông hy vọng họ sẽ thấy những nhà triết học hiếm khi đưa ra kết luận chắc chắn
như thế nào, ngay cả những nhà tư tưởng uyên bác nhất cũng thường xuyên đưa ra những
lý thuyết phi lý như thế nào và lý trí của con người có thể không đáng tin cậy
như thế nào. Bằng cách phơi bày những điểm yếu này, Demea đảm bảo rằng sinh
viên của ông không
trở nên quá kiêu ngạo đến mức nghĩ rằng chỉ có lý trí mới có thể thách thức những
tín ngưỡng tôn giáo.
Động lực thứ hai này của Demea rất giống với quan điểm của người
theo thuyết duy tín - ý tưởng cho rằng lòng tin tôn giáo, chứ không phải
lý trí, là nền tảng thích hợp cho tín ngưỡng tôn giáo. Philo nhanh chóng nhận ra đề
tài này
và mở rộng thêm, nhấn mạnh lý trí của con người thực sự yếu đuối và không đáng
tin cậy như thế nào. Ông lập luận rằng việc nhận ra giới hạn của lý trí là cần
thiết để có lòng mộ đạo thực sự. Ông cho rằng nếu lý trí quá mong manh và không
chắc chắn, thì thật không khôn ngoan khi dựa vào nó để giải quyết những vấn đề sâu xa
như gót học.
Dĩ
nhiên, Cleanthes kinh hoảng khi hai người bạn ông đều
đề nghị đặt lòng tin tôn giáo trên sự hoài nghi
triết học hơn là trên lý trí. Ông dành phần còn lại của chương này để cố gắng
vạch trần sự hoài nghi của Philo như không
chân thực. Philo đáp lại bằng liên tục
sửa đổi lập trường hoài nghi của ông vào
thành những hình thức ngày càng tinh tế hơn. Ban đầu, có vẻ như Philo
tuyên bố rằng chúng ta không thể thực sự tin tưởng được vào bất cứ gì. Sau đó,
Cleanthes hỏi, hỏi liệu Philo có định sẽ ra về bằng cửa ra vào
hay cửa sổ? -
ngụ ý rằng nếu Philo thực sự hoài nghi về những luật của tự nhiên, thì ông cũng
có thể bỏ qua trọng lực và nhảy ra ngoài!
Philo nói với Cleanthes rằng đã mô tả sai lập trường hoài nghi
của ông Philo tin vào những gì lý trí bảo
ông tin, nhưng ông cân nhắc tin tưởng của ông với
bằng chứng. Trong
những lĩnh vực chúng ta có nhiều kinh nghiệm và bằng chứng và như thế dựa những
kết luận của chúng ta trên nhiều bằng chứng đó (những lĩnh vực như đời sống hàng ngày, đạo đức,
chính trị, thương mại, hay ngay cả việc nhảy qua cửa sổ), Philo giải thích,
chúng ta có thể tin tưởng vững mạnh vào kết luận của chúng ta . Nhưng khi nói đến những đề tài vốn chúng
ta không có kinh nghiệm trực tiếp, như sự hình thành của thế giới, hay bản chất
của Gót, chúng ta không có cơ sở nào để biện minh thuận hợp lý trí cho bất kỳ
kết luận nào của chúng ta. Thay vì tuyên bố cực đoan rằng chúng ta không thể tin
bất cứ gì, Philo thực sự đưa ra tuyên bố khiêm tốn hơn nhiều, rằng chúng ta chỉ
nên tin vào những gì chúng ta có bằng chứng tốt để tin, và chúng ta chỉ có bằng
chứng như
vậy trong những
lĩnh vực chúng ta có kinh nghiệm trực tiếp.
Tuy
nhiên, Cleanthes không
hài lòng với
tuyên bố hoài nghi dù khiêm tốn này. Ông chỉ ra rằng Philo và những đồng bạn
hoài nghi của Philo dường như không có khó khăn nào trong việc khi đưa ra những
kết luận khi đi đến những khoa học suy đoán.
Chẳng hạn, họ dường như tin tưởng vào những kết luận do Newton, Copernicus và
Galileo đưa ra mặc dù những kết luận này liên quan đến những đề tài rất xa lạ với
kinh nghiệm hàng ngày của chúng ta. Ông tuyên bố, đó là tiên kiến thuần túy,
vốn ngăn cản họ,
không cho phép cho
phép cùng phương pháp lý luận tương
tự trong gót học. Nếu lý trí của con người đủ tốt để biện minh cho những giả thuyết khoa học,
nói cách khác, nó thì cũng đủ tốt để biện minh cho những lý thuyết gót học.
Ông kết luận bằng khẳng định rằng thực sự không có khác biệt giữa một người
hoài nghi và một người không-tin-có-gót.
Philo
biện hộ cho mình chống lại tuyên bố về thuyết không-tin-có-gót, sau khi xác
định tin tưởng mạnh mẽ của ông vào sự là có của Gót. Tuy nhiên, ông chỉ ra rằng
những tổ chức tôn giáo (những hội nhà thờ) thực sự có vẻ như đong đưa quan điểm
của họ về thuyết hoài nghi: họ chấp nhận thuyết hoài nghi bất cứ khi nào lý trí
dường như đe dọa quyền lực của họ, và họ bám lấy lý trí khi nó trở thành cách
duy nhất để duy trì ảnh hưởng của họ.
PHẦN
I.
D
1.1, KS 130
Sau
khi tôi đã vào nhóm đông, với những người tôi đã thấy đang ngồi trong phòng
sách của Cleanthes, Demea đã nói với Cleanthes một vài lời khen ngợi, về sự
chăm sóc chu đáo, vốn ông này đã nhận lãnh trong sự giáo dục cho tôi, và về sự
bền chí và kiên định không mệt mỏi của ông trong tất cả những tử tế thân thiện
của ông. Cha của Pamphilus, ông nói, đã là người bạn thân của bạn: Đứa con
trai là học trò của bạn, và quả thực có thể xem như con nuôi của bạn; chúng
tôi đã phán đoán bởi những nhọc nhằn vốn bạn ban cho trong việc truyền đạt cho
Pamphilus mọi ngành hữu ích của văn học và khoa học. Bạn thì không thiếu
xót, tôi tin chắc, trong thận trọng hơn trong cần mẫn nhiệt tình. Do đó,
tôi sẽ nói với bạn một châm ngôn vốn tôi đã tuân theo về phần những con cái của
riêng tôi, khiến tôi có thể biết nó hợp ý với thực hành của bạn được đến
đâu. Phương pháp tôi đi theo trong việc giáo dục của chúng thành lập trên
câu nói của một người xưa, “rằng những sinh viên của triết học đầu tiên phải
học Lôgích, sau đến Đạo đức học, Vật lý học kế tiếp, cuối cùng tất cả là Bản
chất của những gót” [1]
Khoa học này về Gót học Tự nhiên [2] , theo như người này,
là sâu xa và tối tăm khó hiểu nhất so với bất kỳ ngành học nào, đòi hỏi sự phán
đoán chín chắn nhất trong những sinh viên của nó; và không gì nhưng chỉ một tinh thần, đã được
giàu có với tất cả những khoa học khác, có thể an toàn được ủy thác với nó.
D
1,2, KS 130-1
Bạn
như thế có muộn không, Philo nói, trong việc dạy con cái bạn những nguyên lý
của tôn giáo? Có phải không có nguy hiểm về việc chúng sao nhãng hay gạt
bỏ cả thảy những ý kiến đó, vốn chúng đã nghe quá ít về chúng, trong toàn bộ
tiến trình của sự giáo dục của chúng? Nó thì chỉ như một ngành khoa học, Demea
trả lời, là đối tượng cho lý luận và tranh luận của con người, khiến tôi tạm
hoãn lại sự học hỏi về Gót học Tự nhiên. Để thêm vào tinh thần
của chúng lòng kính tín sớm hơn thường lệ, là quan tâm chính của tôi; và
bằng qui tắc và chỉ dẫn liên tục, và tôi cũng hy vọng, bằng làm gương thí dụ,
tôi in sâu vào những não thức mềm mỏng của chúng một sự tôn kính thành thói
quen với tất cả những nguyên lý của tôn giáo. Trong khi chúng học mỗi khoa
học khác, tôi vẫn nhận xét về sự không chắc chắn của mỗi phần, những tranh chấp
muôn thuở của con người, sự tối nghĩa của tất cả triết học, và những kết luận
kỳ lạ, lố bịch, vốn một số những thiên tài lớn nhất đã rút ra từ những nguyên
lý của chỉ đơn thuần lý trí con người. Sau khi đã thuần hóa tinh thần của
chúng với một sự khuất phục và sự khiêm tốn-về-mình thích ứng, tôi thội không
còn bất kỳ khó khăn nào của việc mở ra cho chúng những bí ẩn lớn nhất của tôn
giáo, cũng không bị nắm giữ, bởi bất kỳ nguy hiểm nào từ sự kiêu ngạo hợm hĩnh
đó của triết học, vốn có thể dẫn chúng đến phủ nhận những học thuyết và ý kiến
đã thành lập vững chắc và lâu dài nhất.
D
1.3, KS 131-2
Cẩn
trọng của bạn, Philo nói, trong việc trộn thêm vào não thức con cái bạn với
lòng kính tín sớm sủa, thì chắc chắn rất hợp lý; và không nhiều hơn là cần
thiết, trong thời thế tục và không tôn giáo này. Nhưng những gì tôi khâm
phục chủ yếu trong chương trình của bạn về giáo dục là phương pháp của bạn về
việc rút lấy ưu điểm từ chính những nguyên lý của triết học và học hỏi, bằng
việc gây hứng khởi tự hào và tự giải quyết, vốn trong mọi thời, chúng thường đã
thấy là hết sức phá hoại với những nguyên lý của tôn giáo. Thật vậy, người
thông tục, chúng ta có thể nhận xét, những người không quen biết với khoa học
và thăm dò sâu xa, quan sát những tranh luận bất tận của giới có học, đã có
chung một sự khinh miệt trước sau với Triết học; và đóng sâu vào bản thân
họ cái nhanh hơn, bằng cách đó, trong những điểm lớn của Gót học, vốn họ đã
được dạy. Những ai kia, những người đi vào một chút trong học hỏi và thăm
dò, tìm thấy nhiều những xuất hiện của bằng chứng mới nhất và phi thường nhất
trong những học thuyết, nghĩ không gì quá khó khăn cho lý trí con
người; và tự phụ phá vỡ qua tất cả hàng rào, xúc phạm những chốn linh
thiêng sâu thẳm nhất của đền thờ. Nhưng tôi hy vọng Cleanthes sẽ đồng ý
với tôi, rằng, sau khi chúng ta đã buông bỏ sự dốt nát, phương thuốc chắc chắn
nhất, có chỉ một thuận lợi còn lại để ngăn chặn tự do thế tục này. Hãy để
những nguyên tắc của Demea được cải tiến và vun trồng: Hãy để chúng ta trở nên
thấu đáo thiết thực và hợp lý về sự yếu đuối, mù quáng và những giới hạn chật
hẹp của lý trí con người: Hãy để chúng ta đúng cách cân nhắc tính không chắc
chắn và những mâu thuẫn vô tận của nó, ngay cả trong những đối tượng của đời
sống và thực hành thông thường: Hãy để những sai lầm và những lừa dối của chính
những giác quan chúng ta đặt trước chúng ta; những khó khăn không thể vượt
qua, vốn dính chặt vào chính những ý tưởng đầu tiên về vật chất, nhân và quả,
sự kéo dài, không gian, thời gian, chuyển động; và trong vắn tắt, số lượng
của tất cả những loại, đối tượng của khoa học duy nhất, vốn có thể công bằng
dám nói với bất kỳ sự chắc chắn hay bằng chứng nào. Khi những đề tài này
được trưng bày dưới ánh sáng đầy đủ của chúng, như chúng được một vài triết gia
và hầu hết tất cả những những nhà gót học trưng bày; Ai có thể giữ được sự
tin tưởng như vậy vào khả năng yếu ớt này của lý trí về phần liên quan đến
những xác quyết của nó trong những điểm quá cao với, quá tối tăm khó hiểu, quá
xa rời với đời sống và kinh nghiệm thông thường? Khi sự kết hợp mạch lạc
của những phần của một viên đá, hay ngay cả hợp phần đó của những phần, làm cho
nó kéo dài; khi những đối tượng quen thuộc này, tôi nói, đều không thể
giải thích được như thế, và chứa đựng những trường hợp rất đáng ghét và mâu
thuẫn; với sự bảo đảm nào chúng ta có thể quyết định liên quan đến nguồn
gốc của những thế giới, hay theo dõi lịch sử của chúng từ vô tận đến vô cùng?
D
1.4, KS 132
Trong
khi Philo nói những lời này, tôi có thể trông thấy một mỉm cười trên nét mặt
của cả Demea và Cleanthes. Mỉm cười đó của Demea dường như ngụ ý một sự hài
lòng không ngăn được trong những học thuyết đã đưa ra: Nhưng trong nét mặt của
Cleanthes, tôi có thể phân biệt được một vẻ của sự tế nhị; như thể ông
nhận thấy một vài giễu cợt hay ác ý nhân tạo trong những lý luận của Philo.
Lê Dọn Bàn tạm dịch – bản nháp thứ hai
(Mar/2025)
http://chuyendaudau.blogspot.com/
http://chuyendaudau.wordpress.com
[1] Chrysippus apud Plut. de repug.
Stoicorum [Plutarch, “On Stoic Self-contradictions,” trong Moralia (Cambridge,
MA and London: Harvard University Press,1976), Ch. 9, 1035a–b.]]
[2] Natural Theology: Gót học Tự
nhiên (Thần học Tự nhiên): học về Gót (thần học) nhưng dựa trên quan sát và
kinh nghiệm. Gót học Tự nhiên đôi khi được hiểu tương phản với tôn giáo tự
nhiên để chỉ định, không phải những tin tưởng, những tình cảm và những thực
hành có thể được giải thích hoặc hỗ trợ một cách độc lập với sự vén lên cho
thấy siêu nhiên, nhưng để chỉ sự nghiên cứu về những biện minh hay những giải
thích này (một dạng của công việc bào chữa lý thuyết của hội nhà thờ Kiô)
