Sophist
(Σοφιστής)
Plato
(Πλάτων, Plátōn,
428/427– 348/347 TCN)
3.4 Phân tích về Không-thực
(259d9-264b8)
[259d]
Người khách: Điều chúng ta đã nói trước
đây sớm hơn. Đó là, chúng ta nên bỏ mặc – những sự vật việc không đi đến đâu,
vô nghĩa như thế này – lại một mình. Thay vào đó chúng ta sẽ có khả năng theo
dõi những gì một người nói và xem xét nó thật kỹ lưỡng từng bước một. Khi người
ấy nói rằng gì là khác biệt thì cũng
giống là một như nhau trong một cách nào đó, hoặc gì là giống là một như nhau thì khác biệt trong một cách nào đó,
chúng ta nên hiểu đúng cách nào người ấy muốn nói có nghĩa gì, và phương diện
chính xác trong đó người ấy nói rằng sự vật việc thì giống như nhau hoặc khác biệt.
Nhưng khi một ai đó trong đầu cho rằng gì đó thì tương tự như nhau nhưng xuất
hiện khác nhau chẳng trong bất kỳ trật tự nào cả, hay ngược lại, hay khi người ấy
trong đầu cho rằng gì đó lớn hiện ra nhỏ, hay một gì đó tương tự (như nhau
nhưng) hiện ra không giống nhau – tốt, nếu ai đó thích thú trầm trồ liên tục
ném ra những đối nghịch giống như thế trong thảo luận, đó thì không là sự phủ bác
đích thực. Nó rõ ràng chỉ là đầu óc con trẻ còn sơ sinh của một ai đó là người
đã mới vào đúng trong sự tiếp xúc với những
gì đó là [1]
Người khách: Trong thực tế, bạn tôi
ơi, nó là vụng về bất tài để cố gắng tách rời tất cả mọi thứ ra khỏi tất cả mọi
thứ khác. Đó là dấu hiệu của một người (thiếu văn hóa) hoàn toàn không biết gì
về sự hài hòa [2] và
không biết gì về triết học
Theaetetus: Tại sao?
Người khách: Để tách rời mỗi sự vật
việc ra khỏi tất cả mọi sự vật việc khác là để hủy hoại hoàn toàn tất cả mọi sự
vật việc có đó để nói (về chúng). Sự đan kết vào nhau của những thể dạng là những
gì làm cho nói bàn có thể có được cho
chúng ta. [3]
Theaetetus: Đó là sự thật.
Người khách: Hãy suy nghĩ về lúc này
là một thời điểm tốt chúng ta đã chọn để tranh luận cho ngã ngũ, chống lại những
người giống như thế, và thúc đẩy họ xa thêm hơn để cho một sự vật việc pha trộn
với một sự vật việc khác.
Theaetetus: Tại sao một thời điểm tốt?
Người khách: Để cho sự nói bàn có tư
cách là một loại giữa những gì đó là.
[4]
Nếu chúng ta bị tước mất điều đó, chúng ta bị tước mất triết học – để nhắc điều
quan trọng nhất. Bên cạnh đó, bây giờ chúng ta phải đồng ý về nói năng là gì,
nhưng chúng ta tất chỉ có thể nói không gì cả, nếu sự nói năng đã bị lấy đi khỏi
chúng ta, và đã không là bất cứ gì tất cả. Và nó sẽ bị lấy đi nếu chúng ta chấp
nhận rằng không có sự pha trộn của bất cứ sự vật việc gì với bất cứ sự vật việc
gì khác.
Theaetetus: Điều cuối cùng này thì
đúng, dẫu gì đi nữa. Nhưng tôi không hiểu tại sao chúng ta phải đồng ý về việc
nói bàn.
Người khách: Tốt, có lẽ bạn sẽ hiểu nếu
bạn theo tôi đi lối này.
Theaetetus: Lối nào?
Người khách: Gì đó không là xuất hiện với chúng ta là một loại giữa những loại
khác, nhưng rải ra trên tất cả những gì
đó là.
Theaetetus: Vâng.
Người khách: Vì vậy, tiếp theo chúng
ta phải suy nghĩ về việc liệu nó pha trộn với tin tưởng và nói bàn hay không.
Theaetetus: Tại sao?
Người khách: Nếu nó không pha trộn với
chúng, khi đó tất cả mọi sự vật việc phải là đúng. Nhưng nếu nó có (pha trộn),
khi đó sẽ có sự tin tưởng không thực và sự nói năng không thực, vì không thực
trong suy nghĩ và nói năng cũng có nghĩa tương đương là sự tin tưởng và sự nói năng
những gì đó không là. [5]
Theaetetus: Vâng.
Người khách: Và nếu có sự không thực,
sau đó có sự lừa dối.
Theaetetus: Dĩ nhiên.
Người khách: Và nếu có lừa dối sau đó
nhất thiết thế giới sẽ là đầy những sao chép, những giống-tựa-như, và những xuất
hiện dạng ngoài.
Theaetetus: Dĩ nhiên.
Người khách: Chúng ta đã nói rằng, nhà
sophist đã chạy trốn vào trong khu vực này, nhưng rằng ông đã phủ nhận rằng ở
đó có đi đến trở thành, hay có một sự vật việc loại giống như sự không-thực. Vì
ông đã phủ nhận rằng bất kỳ một ai, hoặc là nghĩ hay nói gì đó không là, trên nền tảng rằng gì đó không là thì không bao giờ trong bất kỳ cách nào có một phần chia
trong là-có.
Theaetetus: Đó là những gì ông ta đã nói.
Người khách: Nhưng bây giờ nó hiện ra
quả là có phần chia trong gì đó là,
do đó, ông ấy rất có thể sẽ không vẫn chống trả một tranh chấp về sự việc đó.
Có lẽ, mặc dù vậy, ông ta có thể nói rằng một số thể dạng có một phần chia trong
gì đó không là, và một số thì không,
và rằng nói năng và tin tưởng là những thứ vốn không. Vì vậy, ông ta có thể
tranh luận một lần nữa rằng sự làm-ra sao-chép và sự làm-ra xuất hiện dạng
ngoài – chúng ta đã nói ông ta có chứa đựng trong đó – hoàn toàn là không. Cơ sở
của ông ta tất sẽ rằng tin tưởng và nói năng không liên kết với gì đó không là, và rằng nếu không có sự
liên kết này sự không thực thì hoàn toàn không có. Đó là tại sao chúng ta phải lùng
kiếm nói năng, tin tưởng, và xuất hiện dạng ngoài, và trước tiên tìm ra xem chúng
là những gì, như thế khiến khi chúng xuất hiện, chúng ta nhìn được rõ ràng sự sự
liên kết của chúng với gì đó không là.
Sau đó, khi chúng ta đã nhìn thấy điều đó rõ ràng, chúng ta có thể cho thấy rằng
sự không-thực là gì, và khi chúng ta cho thấy điều đó, chúng ta có thể buộc chặt
nhà sophist trong nó, nếu chúng ta có thể bắt giữ được ông ta – nếu không,
chúng ta sẽ để cho ông ta đi, và tìm kiếm ông ta trong một loại khác.
Theaetetus: Những gì ông nói ở khởi đầu
có vẻ hoàn toàn đúng. Nhà sophist là một loại khó khăn để săn bắt. Ông ta dường
như có toàn bộ một nguồn cung cấp những rào cản đường, và bất cứ khi nào ông
ném xuống một rào cản trên lối đi của chúng ta, chúng ta phải chiến đấu vượt
qua nó trước khi chúng ta có thể chạm đến được ông ta. Nhưng bây giờ khi chúng
ta chỉ vừa mới qua được một rào cản về như thế nào gì đó không là thì không phải là, ông ta ném xuống một rào cản
khác, và chúng ta phải cho thấy rằng sự không-thực thì có mặt trong cả nói năng
và tin tưởng. Và tiếp theo, có vẻ như, sẽ có một rào cản khác, và một rào cản khác
sau rào cản khác đó. Một giới hạn, có vẻ như, không bao giờ sẽ hiện ra.
Người khách: Ngay cả nếu bạn chỉ có
thể làm được một tiến bộ nhỏ, Theaetetus, bạn nên vui lên. Nếu bạn buông bỏ
trong tình thế này, bạn sẽ làm gì một số dịp nào khác, khi bạn không đến được bất
cứ đâu cả, hay ngay cả còn không bị đẩy trở lại? Một người như thế khó có thể chiếm
được một thành phố, như lời người ta thường nói. Nhưng vì chúng ta đã làm những
gì bạn vừa nói, bạn tôi ơi, bức tường lớn nhất có thể đã chiếm xong rồi, và phần
còn lại của chúng có thể là thấp hơn và dễ dàng hơn.
Theaetetus: Tốt.
Người khách: Vậy chúng ta hãy tiếp tục
bắt đầu với nói năng và tin tưởng, như chúng ta vừa nói. Bằng cách đó chúng ta
có thể suy tính xem không biết gì đó không là có đi vào tiếp xúc với chúng
hay không, hay không biết chúng cả hai đều hoàn toàn đúng thực, và không một
nào từng sai lầm bao giờ.
Theaetetus: Được rồi.
Người khách: Vậy hãy bắt đầu nào. Hãy
suy nghĩ một lần nữa về những tên gọi, cùng một cách như chúng ta đã nói về những
thể dạng và những chữ cái của bảng chữ cái. Những gì chúng ta đang tìm dường
như nằm ở hướng đó.
Theaetetus: Chúng ta phải trả lời loại
câu hỏi nào về chúng?
Người khách: Không biết chúng có tất
cả đều đặt vào hợp với nhau vừa vặn hay không, hay không một nào của chúng làm
thế, hay một số chúng sẽ làm thế, và một số chúng sẽ không làm thế.
Theaetetus: Dẫu gì đi nữa, điều là rõ
ràng rằng một số sẽ làm thế và một số sẽ không.
Người khách: Có lẽ bạn muốn nói một
gì đó giống thế này: những tên gọi bảo vốn cho biết [6]
một gì đó, khi bạn nói chúng, tên gọ này tiếp tên gọi kia thành một hàng, hợp với
nhau vừa vặn; và những tên gọi vốn không biểu thị bất kỳ một sự vật việc nào, khi
bạn đặt chúng nối tiếp nhau thành một hàng, chúng không hợp với nhau vừa vặn.
Theaetetus: Ông nói vậy là sao?
Người khách: Cũng cùng một điều tôi
nghĩ bạn đã giả định khi bạn đã đồng ý với tôi mới vừa mới lúc nãy – vì có hai
cách dùng tiếng nói của bạn để bảo cho biết một gì đó về là-có.
Theaetetus: Chúng là gì?
Người khách: Một thứ được gọi là những
danh từ, và thứ kia được gọi là những thuật từ. [7]
Theaetetus: Xin nói cho tôi biết mỗi chúng
là gì.
Người khách: Một thuật từ là một loại
của sự bảo cho biết vốn được áp dụng vào một hành động.
Theaetetus:
Vâng.
Người khách: Và một danh từ là một loại
của ước hiệu được nói ra [8]
vốn được áp dụng vào những sự vật việc thực hiện những hành động.
Theaetetus: Chắc chắn.
Người khách: Vì vậy, không có lời nói
được hình thành chỉ từ những danh từ nói ra thành một hàng, và cũng không từ những
thuật từ nói ra nhưng với không những danh từ.
Theaetetus: Tôi đã không hiểu điều
đó.
Người khách: Rõ ràng là bạn đã đang tập
trung vào một gì đó khác, khi bạn đồng ý với tôi chỉ vừa mới đây. Những gì tôi
muốn nói đã chỉ đơn giản thế này: những sự vật việc không tạo thành nói năng, nếu
chúng đã nói ra trong một hàng giống thế này.
Theaetetus: Giống như gì?
Người khách: Lấy thí dụ, “đi chạy ngủ”, và những thuật từ khác vốn
bảo cho biết những hành động. Ngay cả nếu một ai đó nói ra tất cả chúng, lời
này tiếp sau lời kia, thế đó không phải là lời nói.
Theaetetus: Tất nhiên là không.
Người khách: Lại nữa, nếu một ai đó
nói “con sư tử con hươu con ngựa”, và
bất cứ những danh từ có nào của những sự vật việc vốn thực hiện những hành động,
những chuỗi (danh từ) sẽ không tạo nên lời nói. Những âm thanh người ấy thốt ra
trong cách thứ nhất hay thứ hai đều không bảo cho biết, hoặc về hành động hoặc về
không hành động, hoặc sự là-có của một sự vật việc gì đó vốn nó là (là-có), hay
của một sự vật việc gì đó vốn nó thì không là (là-có) – không thế, cho đến khi người
ấy pha trộn những thuật từ với những danh từ. Nhưng khi người ấy đã làm thế, nếu
chúng ăn khớp với nhau, và lời nói – thứ đơn giản nhất và nhỏ nhất của lời nói,
tôi giả định – sẽ phát sinh từ sự đan kết đầu tiên đó của danh từ và thuật từ vào
nhau.
Theaetetus: Ông nói vậy là sao?
Người khách: Khi ai đó nói rằng “người học”, bạn có sẽ nói đó là thứ ngắn
nhất và đơn giản nhất của lời nói?
Theaetetus: Vâng.
Người khách: Vì người ấy đưa ra một ý
trỏ cho biết về (gì đó) là gì, hay trở thành là gì, hay đã thành là gì, hay sắp
sửa thành là gì. Và người ấy không chỉ gọi tên, nhưng làm được một gì đó, bằng đan kết những thuật từ với những danh từ.
Đó là lý do chúng ta nói người ấy nói và không chỉ gọi tên. Trong thực tế,
chúng ta dùng từ “lời nói” cho những gì là chính sự đan kết này.
Theaetetus: Đúng vậy.
Người khách: Như thế, một số sự vật
việc ăn khớp với nhau, và một số không. Cùng cách thức như vậy, một số những
nói ra làm hiệu [9]
không ăn khớp với nhau, nhưng những nói ra làm hiệu có ăn khớp vào nhau tạo ra
lời nói.
Theaetetus: Tuyệt đối như vậy.
Người khách: Nhưng vẫn còn có điểm nhỏ
này.
Theaetetus: Là gì?
Người khách: Bất cứ khi nào có nói
năng, nó phải là về một gì đó. Không thể nào để nó không là về một gì.
Theaetetus: Vâng.
Người khách: Và nói năng cũng phải có
một số tính chất đặc biệt.
Theaetetus: Dĩ nhiên.
Người khách: Bây giờ chúng ta hãy quay
chú ý của chúng ta về bản thân chúng ta.
Theaetetus: Được rồi.
Người khách: Tôi sẽ tạo ra một số lời
nói bằng cách đặt một sự vật việc với một hành động bằng phương tiện của một danh
từ và một thuật từ. Bạn phải bảo cho tôi biết nó là về sự vật việc gì
Theaetetus: Tôi sẽ gắng làm việc đó hết
sức tôi.
Người khách: “Theaetetus ngồi.” Đó không phải là một câu nói dài, có phải không?
Theaetetus: Không, không phải là quá
dài.
Người khách: Công việc của bạn là nói
ra xem nó thì về gì, nó thì của gì.
Theaetetus: Rõ ràng đó là về tôi, của
tôi.
Người khách: Vậy, thế còn câu này?
Theaetetus: Câu gì?
Người khách: “Theaetetus (người mà bây giờ tôi đang nói với) bay.”
Theaetetus: Không ai bao giờ sẽ từng phủ
nhận rằng nó là của tôi, và về tôi.
Người khách: Chúng ta cũng nói rằng mỗi
câu nói rời này có một số tính chất đặc biệt.
Theaetetus: Vâng.
Người khách: Chúng ta nên nói mỗi câu
nói này có tính chất gì?
Theaetetus: Câu thứ hai thì sai, tôi
giả định, và câu kia thì đúng.
Người khách: Và câu đúng nói những gì đó là, như chúng là, về bạn.
Theaetetus: Dĩ nhiên.
Người khách: Và câu sai nói những sự
vật việc khác biệt với những gì đó là.
Theaetetus: Vâng.
Người khách: Như thế, nó nói những gì đó không là, nhưng rằng chúng là.
Theaetetus: Tôi giả định thế.
Người khách: Nhưng chúng là những sự
vật việc khác biệt với những sự vật việc vốn là về bạn – vì chúng ta đã nói rằng
liên quan đến mỗi sự vật việc, có nhiều là-có và có nhiều không (là-có) [10]
Theaetetus: Tuyệt đối như vậy.
Người khách: Đầu tiên, câu nói năng
nói thứ hai, tôi đã nói về bạn phải là một câu câu ngắn nhất từng có, theo định
nghĩa của chúng ta về nói năng.
Theaetetus: Chúng ta đồng ý với điều
đó, mới chỉ vừa đây, dẫu gì di nữa.
Người khách: Và chúng ta đồng ý rằng
nó là của một gì đó,
Theaetetus: Vâng.
Người khách: Và nếu nó không phải của
bạn, nó không của bất cứ sự vật việc gì khác.
Theaetetus: Tất nhiên là không.
Người khách: Và nếu như nó đã không của
bất cứ sự vật việc gì, nó sẽ không là nói năng gì hết tất cả, vì chúng ta đã cho
thấy rằng điều không thể xảy ra được cho sự nói năng, đó là để nói năng nhưng
là về không gì.
Theaetetus: Hoàn toàn đúng.
Người khách: Nhưng nếu ai đó nói những
sự vật việc về bạn, nhưng nói những sự vật việc khác biệt như giống là một như
nhau, hay những không là-có như những là-có, khi đó chắc chắn có vẻ rằng nói năng
sai lầm đã thực sự và thật sự nổi lên từ loại như thế đó của sự đặt vào cùng với
nhau của những thuật từ và những danh từ.
Theaetetus: Vâng, rất đúng.
Người khách: Vậy sau đó, không phải
bây giờ là rõ ràng rằng suy nghĩ cả đúng lẫn sai, và tin tưởng và xuất hiện dạng
ngoài có thể xảy ra trong những hồn người của chúng ta [11]?
Theaetetus: Như thế nào?
Người khách: Cách tốt nhất cho bạn để
biết như thế nào là để bạn trước tiên nắm bắt được chúng là gì, và chúng khác lẫn
nhau như thế nào.
Theaetetus: Vậy xin hãy bảo tôi.
Người khách: Không phải hay sao rằng
suy nghĩ và lời nói thì cùng là một như nhau [12],
chỉ khác rằng những gì chúng ta gọi là tư tưởng là lời nói vốn xảy ra mà không
có tiếng nói, bên trong hồn người trong trò chuyện với chính nó?
Theaetetus: Dĩ nhiên.
Người khách: Và những chuỗi âm thanh
từ hồn người đi qua miệng được gọi là nói nămg?
Theaetetus: Đúng vậy.
Người khách: Và sau đó một lần nữa
chúng ta biết nói năng có chứa. . .
Theaetetus: Chứa gì?
Người khách: cho-là-có và
cho-là-không.[13]
Theaetetus: Vâng.
Người khách: Vì vậy, khi cho-là-có
hay cho-là-không xảy ra như suy nghĩ im lặng bên trong hồn người, sẽ không phải
bạn gọi đó là tin tưởng? [14]
Theaetetus: Dĩ nhiên.
Người khách: Và nếu như việc đó không
xảy ra trên riêng mình nó, nhưng phát sinh cho một ai đó qua cảm nhận tri giác?
Khi việc đó xảy ra, người ta có thể gọi nó một cách chính xác gì khác hơn, nếu
không là phantasia, xuất hiện dạng ngoài? [15]
Theaetetus: Vâng.
Người khách: Vì vậy, khi có nói thật
và nói dối, và những tiến trình vừa nêu, suy nghĩ hiện ra như là trò chuyện của
hồn người với chính nó, tin tưởng là kết luận của suy nghĩ, và những gì chúng
ta gọi là sự xuất hiện thấy từ bên ngoài (của sự vật việc) là sự pha trộn của tri
giác và tin tưởng, nó dẫn đến rằng tất cả những điều này là cùng một loại sự vật
việc như nói năng, một số của chúng đôi khi phải là sai lầm.[16]
Theaetetus: Dĩ nhiên.
Người khách: Như thế, bạn nhận ra rằng
chúng ta đã tìm thấy tin tưởng và ăn nói không thực sớm hơn chúng ta đã vừa
trông đợi mới đây. Khi đó, chúng ta đã sợ rằng để tìm kiếm nó tất sẽ là để giải
quyết một toan tính hoàn toàn vô vọng.
Theaetetus: Vâng.
4. Định nghĩa cuối cùng
về nhà sophist (264b9 - 268d5)
Người khách: Vậy chúng ta hãy đừng nản
lòng về những gì vẫn còn lại. Vì những những sự việc khác này đã đi ra ánh
sáng, chúng ta hãy nhớ lại những phân chia theo những loại vốn chúng ta đã làm
trước đây.
Theaetetus: Những loại nào?
Người khách: Chúng ta chia làm-sao
chép vào thành thành hai loại, làm-ra-sự-giống-như và làm-ra-hình dạng bên
ngoài.
Theaetetus: Vâng.
Người khách: Và chúng ta đã nói chúng
ta bối rối khó hiểu về loại nào để đặt nhà sophist vào trong.
Theaetetus: Vâng.
Người khách: Và trong sự bối rối khó
hiểu của chúng ta về sự việc đó, chúng ta đã lao vào lại càng nhiều hoang mang
hơn nữa, khi một giải thích đã nổi lên mà đã không thuận hợp với tất cả mọi người,
bằng phủ nhận rằng có những sự giống như, hay những sao chép, hay những xuất hiện
bề ngoài gì hết tất cả, trên nền tảng rằng không bao giờ từng có bất kỳ sai lầm
nào, trong bất kỳ cách nào, ở bất cứ nơi nào.
Theaetetus: Đúng vậy.
Người khách: Nhưng bây giờ, vì nói
bàn không thực và tin tưởng không thực đều cả hai xuất hiện là có, nó có thể có
được cho những mô phỏng của những gì đó
là là có, và cho chuyên môn trong sự lừa dối để nổi lên từ tình trạng đó của
sự việc.
Theaetetus: Vâng.
Người khách: Và chúng ta đã đồng ý
trước đó rằng nhà sophist không rơi vào một trong hai loại chúng ta chỉ đề cập
đến.
Theaetetus: Vâng.
Người khách: Vậy chúng ta hãy thử cố
gắng một lần nữa để đem loại mà chúng ta đã thừa nhận và cắt nó làm hai. Hãy đi
tới trước và luôn luôn đi theo phần bên tay phải của những gì chúng ta đã cắt,
và giữ chặt lấy những sự vật việc được kết hợp với nhà sophist, cho đến khi
chúng ta tước đi tất cả mọi sự vật việc mà ông ta có chung với những mọi sự vật
việc khác. Sau đó, khi chúng ta đã còn lại bản chất đặc biệt của riêng ông ta,
hãy trưng bày nó, đặc biệt cho bản thân chúng ta, nhưng cũng còn cho những người
mà với họ loại thủ tục này thì một cách tự nhiên hợp nhau thuận ý đồng tình.
Theaetetus: Được rồi.
Người khách: Không phải chúng ta bắt
đầu bằng cách chia chuyên môn vào thành sản xuất và chiếm hữu?
Theaetetus: Vâng.
Người khách: Và dưới phần chiếm hữu,
nhà sophist đã xuất hiện trong sự săn bắt, chiến đấu, bán sỉ, và những loại
tương tự. [17]
Theaetetus: Dĩ nhiên.
Người khách: Nhưng bây giờ, vì ông ta
được bao gồm trong những chuyên môn về mô phỏng bắt chước, đầu tiên chúng ta rõ
ràng là phải phân chia chuyên môn về sản xuất thành hai. Chúng ta nói mô phỏng
bắt chước là một loại của sản xuất, nhưng của những sao chép, không phải của những
sự vật việc bản thân chúng. Có phải thế không?
Theaetetus: Tuyệt đối như thế.
Khách: Trước hết, sản xuất có hai phần,
Theaetetus: Chúng là gì?
Người khách: Siêu phàm và con người.
Theaetetus: Tôi vẫn chưa hiểu được.
Người khách: Nếu bạn nhớ chúng ta đã bắt
đầu làm thế nào, [18]
chúng ta đã nói là sản xuất đã là bất kỳ khả năng nào khiến cho những sự vật việc
đi đến là có, vốn trước đó chúng đã không là có.
Theaetetus: Tôi nhớ.
[256c]
Người khách: Hãy lấy những động vật
và tất cả những gì có sống chết, bao gồm cả những cây cỏ và tất cả những gì
trên trái đất vốn lớn lên từ những hạt giống và rễ mầm, và cũng tất cả những cơ
thể không có sự sống tạo nên những gì bên trong lòng quả đất, dù nóng chảy được
hay không. Có phải chúng ta sẽ nói rằng bất cứ sự vật việc gì ngoài ra do sự tài
khéo của một vị gót làm cho chúng đi đến thành là có, sau khi trước đó không là-có?
Hay chúng ta phải dựa vào câu nói và tin tưởng phổ biến rằng. . . ?
Theaetetus: Đó là gì?
Người khách: Có phải chúng ta sắp nói
rằng thiên nhiên tạo ra chúng bởi một vài nguyên nhân tự phát vốn phát sinh chúng
với không bất kỳ một suy nghĩ nào, hay bởi một nguyên nhân vốn hoạt động bằng
lý trí và hiểu biết siêu phàm có nguồn từ một vị gót?
Theaetetus: Tôi thường thay đổi về
câu hỏi đó, tới lui từ một quan điểm này sang một quan điểm khác, có lẽ vì tuổi
trẻ của tôi. Bây giờ, khi tôi đang đặt chú ý tập trung vào ông, và sau khi giả định
rằng ông nghĩ rằng chúng đi đến thành là có bởi tác nhân của một vị gót, đó cũng
là những gì tôi suy nghĩ.
Người khách: Tốt, Theaetetus. Nếu
chúng ta nghĩ rằng bạn là loại người có thể tin vào một cái gì đó khác biệt
trong tương lai, chúng ta sẽ cố gắng dùng một số luận chứng lôgích sáng sủa có sức
thuyết phục để làm bạn đồng ý. Nhưng vì tôi biết bản chất tự nhiên của bạn là
gì và tôi cũng biết, rằng ngay cả với không có những luận chứng từ chúng ta, nó
sẽ ngả theo hướng mà giờ đây nó đã kéo đến, tôi sẽ để cho vấn đề này đi. Nó sẽ chiếm
mất quá nhiều thời giờ. Tôi sẽ giả định chuyên môn siêu phàm tạo ra những sự vật
việc vốn chúng xảy ra bởi cái gọi là thiên nhiên, và rằng chuyên môn của con
người tạo ra những sự vật việc mà con người hợp chất những sự vật việc đó vào
trong. Theo giải thích này, có hai loại sản xuất, của con người và của siêu
phàm.
Theaetetus: Đúng vậy.
Người khách: Vì có hai của chúng, hãy
cắt mỗi của chúng thành hai, lần nữa.
Theaetetus: Như thế nào?
Người khách: Đó là cũng như trường hợp
nếu bạn đã cắt sự sản xuất hết tất cả dọc theo chiều ngang của nó, và bây giờ bạn
sẽ cắt nó dọc theo chiều dài của nó.
Theaetetus: Được rồi.
Người khách: Cách đó có bốn phần của
nó cùng với nhau tất cả, hai phần con người liên quan đến chúng ta và hai phần siêu
phàm liên quan đến những vị gót.
Theaetetus: Vâng.
Người khách: Sau đó, nếu chúng ta lấy
sự phân chia chúng ta đã làm theo cách thứ nhất, một phần của mỗi của những phần
nay là sự sản xuất của những bản gốc. Gần như điều tốt nhất để gọi hai phần còn
sót lại có thể là “làm-bản sao.” Bằng cách đó, sản xuất được chia làm hai lần nữa.
Theaetetus: Hãy bảo tôi một lần nữa mỗi
của chúng được phân chia thế nào.
Người khách: Chúng ta biết rằng con
người chúng ta và những sinh vật khác, và cũng cả lửa, nước, và những thứ như
thế, vốn những thứ từ tự nhiên mà đến, mỗi chúng đều được gây nên, và tạo ra bởi
một vị gót. Có phải không?
Theaetetus: Vâng.
Người khách: Và có những bản sao của
mỗi những sự vật việc này, như đối nhau với chính bản thân những sự vật việc, vốn
cũng xảy ra bởi tay nghề khéo léo siêu phàm.
Theaetetus: Những loại nào của những
sự vật việc?
Người khách: Những sự vật việc trong
những giấc mơ, và những xuất hiện dạng ngoài vốn phát sinh bởi bản thân chúng giữa
ban ngày. Chúng là những bóng tối khi sự tối đen xuất hiện ra trong ánh sáng từ
lò sưởi,[19]
và chúng là những phản chiếu khi ánh sáng riêng của một sự vật việc và ánh sáng
của một gì đó khác cùng nhau đi đến, như sống dậy trên những mặt phẳng nhẵn và
sáng, và tạo ra một xuất hiện trông ngược lại với cách sự vật việc được trông thẳng
từ thẳng trước.
Theaetetus: Vâng, đó là hai sản phẩm
của sự sản xuất siêu phàm – những sự vật việc tự thân và những sao chép tương ứng
với mỗi nhau.
Người khách: Và thế còn về chuyên môn
của con người? Chúng ta nói xây nhà làm một ngôi nhà tự nó, và vẽ hoạ làm một ngôi
nhà khác biệt, giống như một giấc mơ con người đã làm cho những người là người
đã thức giấc.
Theaetetus: Dĩ nhiên.
Người khách: Và cũng thế, đúng một
cách như nhau trong những trường hợp khác, có những cặp gồm những sản phẩm của
sự sản xuất của con người, đó là, sự vật việc tự thân, chúng ta nói, và bản
sao.
Theaetetus: Bây giờ tôi hiểu hơn và
tôi có thể nhận rằng có hai loại của sự sản xuất đôi, siêu phàm và con người
trong mỗi phân chia. Một loại tạo ra tự thân những sự vật việc, và loại kia tạo
ra những sự vật việc tương tự với chúng.
Người khách: Hãy nhớ rằng một phần của
làm-ra sao-chép là làm-ra-sự-giống-như. Loại kia sẽ là làm-ra xuất-hiện-dạng-ngoài,
nếu không-thực xuất hiện để là sự không-thực thực sự, và bởi bản chất nên là một
của những gì đó là.
Theaetetus: Vâng, nó đã là thế.
Người khách: Nhưng sự không-thực đã thành
ra theo cách đó, vì vậy chúng ta sẽ kể làm-ra-sự-giống-như và làm-ra xuất-hiện-dạng-ngoài
như hai thể dạng không còn phải tranh cãi?
Theaetetus: Vâng.
Người khách: Vậy chúng ta hãy chia làm-ra
xuất-hiện-dạng-ngoài thành hai, lần nữa.
Theaetetus: Như thế nào?
Người khách: Vào thành một loại đó vốn
thực hiện với những dụng cụ, và một loại trong đó dùng bản thân của một người như
là dụng cụ của người làm sự xuất hiện dạng ngoài.
Theaetetus: Ông nói vậy là sao?
Người khách: Khi một ai đó dùng cơ thể
hoặc tiếng nói của chính mình để làm ra một gì đó tương tự như cơ thể hay tiếng
nói của bạn, tôi nghĩ rằng điều hay nhất để gọi phần này của làm-ra xuất-hiện-dạng-ngoài
là ‘bắt chước’
Theaetetus: Vâng.
Người khách: Hãy khởi hành với phần
này bằng cách gọi nó là sự bắt chước, và chúng ta hãy làm biếng và hãy thả những
phần khác đi. Chúng ta sẽ để nó lại cho một ai nào đó khác để đem chúng vào với
nhau thành một đơn vị, và cho nó một tên gọi thích hợp.
Theaetetus: Được rồi, chúng ta hãy lấy
điều này, và để điều khác đi.
Người khách: Nhưng điều đúng,
Theaetetus, thì vẫn đem sự bắt chước để thành có hai phần. Hãy suy nghĩ tại
sao.
Theaetetus: Hãy bảo tôi.
Người khách: Một số người bắt chước
biết họ đang bắt chước gì và một số thì không. Và có sự phân chia nào quan trọng
hơn sự phân chia giữa thiếu hiểu biết và hiểu biết?
Theaetetus: Không.
Người khách: Không phải là sự bắt
chước mà chúng ta vừa nhắc đến là thứ vốn nó kết hợp với sự hiểu biết? Một
người nào đó biết bạn và đặc tính của bạn, người ấy có thể bắt chước bạn, có thể
không?
Theaetetus: Dĩ nhiên.
Người khách: Thế còn về đặc tính của
công lý và tất cả những phẩm hạnh nói chung? Không phải nhiều người thiếu hiểu
biết về nó, nhưng một số tin tưởng về nó, cố gắng hết sức để gây cho những gì họ
tin rằng nó là có, để là có mặt trong họ. Và không phải rằng bắt chước nó trong
lời nói và hành động của họ càng nhiều chừng nào càng tốt?
Theaetetus: Rất nhiều người làm điều
đó.
Người khách: Và có phải họ tất cả đều
không thành công, ở chỗ dường như là công chính, nhưng với không là công chính
gì tất cả? Hay ngược lại mới đúng?
Theaetetus: Vâng, ngược lại.
Người khách: Tôi nghĩ rằng chúng ta phải
nói rằng con người này, là người không biết, là một người bắt chước rất khác biệt
với con người trước đó, người biết.
Theaetetus: Vâng.
Người khách: Ở đâu bạn sẽ có được một
tên gọi thích hợp cho mỗi chúng? Không phải là nó rõ ràng là khó khăn, chỉ vì
những người đi trước chúng ta đã thiếu suy nghĩ và lười biếng về phân chia những
nhóm thành những loại, và do đó, họ thậm chí chưa từng bao giờ cố gắng để phân
chia chúng. Đó là tại sao chúng ta nhất thiết phải thiếu một nguồn tốt để đem
cho những tên gọi. Tuy nhiên, mặc dù nó có vẻ táo bạo, hãy phân biệt chúng bằng
gọi sự bắt chước có tin tưởng đi kèm “bắt chước-tin tưởng”, và bắt chước có hiểu
biết đi kèm “bắt chước-có hiểu biết.”
Theaetetus: Được rồi.
Người khách: Sau đó chúng ta cần phải
dùng những từ ngữ kể trước, vì nhà sophist không phải là một trong những người là
người biết, là một trong những người là người bắt chước,
Theaetetus: Ông ta chắc chắn là thế.
Người khách: Hãy xem xét bắt chước-tin
tưởng, cách người ta xem xét sắt, để xem liệu nó lành lặn, hay có một vết nứt ở
trong đó.
Theaetetus: Được rồi.
Người khách: Vâng, nó có một vết nứt
lớn. Một loại bắt chước-tin tưởng thì ngu dại và nghĩ rằng mình biết những sự vật
việc vốn người ấy chỉ có những tin tưởng về chúng. Loại kia vẫn đã có mặt quanh
rất nhiều những thảo luận, và như vậy bởi tính khí, người ấy thì nghi ngờ và lo
sợ rằng mình không biết những sự vật việc mà người ấy giả vờ biết trước mặt những
người hiểu biết khác.
Theaetetus: Chắc chắn có cả hai loại
mà ông đã nhắc tới.
Người khách: Chúng ta sẽ lấy một
trong những loại này để là một loại bắt chước chân thật, và loại kia để là một
loại bắt chước không thành thật?
Theaetetus: Thế đó có vẻ đúng.
Người khách: Và có phải có một hay
hai thứ không thành thật?
Theaetetus: Ông nhìn xem.
Người khách: Tôi đang nhìn, và rõ
ràng có vẻ là có hai. Tôi thấy rằng một loại có thể duy trì sự không thành thật
của mình trong những bài nói năng dài trước một đám đông, và loại kia dùng nói
năng ngắn trong trò chuyện riêng tư để buộc người nói chuyện với mình để mâu
thuẫn với chính mình.
Theaetetus: Ông hoàn toàn đúng.
Người khách: Chúng ta sẽ gọi thế nào
cho rõ ràng thứ ăn nói dài hơi, như một chính khách hay như một kẻ mị đám đông?
Theaetetus: Một người làm chính trị mị
đám đông.
Người khách: Và chúng ta sẽ gọi người
kia là gì? người khôn ngoan [20],
hay một nhà sophist?
Theaetetus: Chúng ta không thể gọi ông
ấy là khôn ngoan, vì chúng ta đã nhìn nhận ông ta không biết bất cứ một gì cả.
Nhưng vì ông ta bắt chước người khôn ngoan, ông ấy sẽ hiển nhiên có một tên gọi
bắt nguồn từ tên gọi người khôn ngoan. Và bây giờ, cuối cùng tôi thấy rằng
chúng ta phải gọi bản thân con người ông ấy là thực sự và thật sự một sophist.
Người khách: Chúng ta có sẽ dệt tên ông
ta vào với nhau từ đầu đến cuối và buộc chặt nó cách chúng ta đã làm trước đây?
Theaetetus: Dĩ nhiên.
Người khách: Sự bắt chước của sự sản
xuất-nói năng-điều trái ngược, loại không thành thật và không hiểu biết, thuộc
thứ làm làm-ra dạng ngoài-xuất hiện của làm-ra sao-chép, phần tung hứng xuyên tạc
lời nói của sự sản xuất được đánh dấu giới hạn như con người và không siêu
phàm. Bất cứ ai là người nói nhà sophist thì thuộc “dòng dõi và gia đình” này, sẽ
là nói, có vẻ như, sự thật hoàn toàn.
Theaetetus: Tuyệt đối.
Plato
(429? - 437 TCN)
Lê Dọn Bàn tạm dịch – bản nháp thứ nhất
(Jan/2016)
[1] [Xem 234d-e]
[2] Nguyên văn bản tiếng Anh ‘unmusical’ (tôi
hiểu theo Fowler: ‘uncultivated’)
[3] Speech: nói năng, nhưng Fowler: ‘power of
discourse’: nói năng bàn luận.
Tôi tạm dịch speech ở đây (Sophist) là ‘nói bàn’ = nói năng bàn
luận; hiểu như nói không chỉ để thông tin (verbal communication), nhưng nhiều
phần hơn để bàn luận, dùng lời ăn tiếng nói đề lý luận, đàm/đối thoại, nhắm đến
một thỏa thuận hiểu biết; vốn là hoạt động chính yếu trong triết học (discourse
< discursus (Latin) : process of reasoning, a discursive reasoning.), từ vẫn
hiện dùng, ‘diễn ngôn’ đã không rõ những nội dung đó, lại thêm không phải từ
thuần Việt, nên tôi muốn tránh.
[Đó là nói rằng, sự phủ nhận của tất cả những quan hệ
qua lại của những khái niệm dẫn đến chỉ những kết quả thuần tuý phủ định. Những
thí dụ của điều này là sự loại trừ phản đề của là-có và không-là-có, và
sự loại trừ lẫn nhau của đứng yên/bất
động và chuyển động/thay đổi. Khó
khăn thì được giải quyết ngay sau khi chúng ta nhìn nhận rằng tất yếu cả xác
định lẫn phủ định đều phải trộn lẫn vào nhau trong bản chất của mọi sự vật
việc, rằng phủ định có chỉ một sự hiện có
tương đối, và nó không là đối lập/trái ngược với xác định, nhưng chỉ khác biệt với xác định]
[4] hay ‘để cho là một là-có giữ những những gì đó là’
[5] chúng không là-có
[6] indicate: bảo/nói cho biết về một gì đó
(gốc Latin indicat- ‘pointed out,’
< verb indicare, < in- ‘toward’
+ dicare ‘make known.’)
[7] ónoma (ὄνομα) =
tên gọi (name), và rhēma (ῥῆμα) = thuật từ (that which is said)
[8] spoken sign
[9] vocal sign
[10] [Xem 256e5-6]
[11] trong tâm lý, trong tinh thần - đúng hơn
trong những gì không là phần thân xác vật chất của chúng ta. Soul ở đây có
nghĩa như thế.
[12] Chú ý lý thuyết của Plato đưa ra, vẫn kéo
dài bàn luận cho đến ngày nay, về sự tương quan giữa ngôn ngữ và tư tưởng, ở
đây.
[13] tôi muốn dùng thay ‘khẳng định’ và
‘phủ định’
[14] Fowler : opinion (doxa): ‘Now when this
arises in the soul silently by way of thought, can you give it any other name
than opinion?’
[15] phantasia: từ ghép của Plato để
chỉ ‘xuất hiện dạng ngoài’, nhưng có tính không thực (lừa dối vì nhận/lấy/nói
những gì không thực, ‘gì đó không là’
làm/cho/nói/xem rằng đó là thực, ‘gì đó là’),
nghia là sự xuất hiện có tính ảo, gây lừa (illusory appearance). Phantasia là phán đoán nhưng đã dựa trên hay kết
hợp với cảm xúc đến từ tri giác. Ở đây là khái niệm phantasiā:
‘xuất hiện dạng ngoài, có nội dung của
nó chứa đựng nhiều phần của tưởng tượng hơn là của thực tại (appearance,
imagination).
Ngữ nguyên: gốc Latin phantasia, có gốc Greek phantasia
= khả năng của tưởng tượng, những gì thấy bên ngoài, hình ảnh, tri giác; phantasia đến từ ‘phantazesthai’
= hiện ra (to appear) < phantos = thấy được (visible); phainesthai
(phan- = hiện ra, quá khứ của phainein = cho thấy).
Tương tự như doxa, Fowler dịch phantasia
là ‘có vẻ như hay tưởng tượng theo ý thích’: ‘And when such a condition is
brought about in anyone, not independently, but through sensation, can it
properly be called anything but seeming, or fancy?’
Trong đoạn trên đây, ở những trang (263e10–264b4),
Plato phân biệt hai loại tin tưởng. Một loại tin tưởng xảy ra ‘theo như suy
nghĩ (κατὰ διάνοιαν=according to thinking), nó là ‘hoàn tất/kết quả của suy
nghĩ (διανοίας ἀποτελεύτησις= the completion of thinking). Loại tin tưởng này
Plato gọi là ‘doxa.’
Loại kia, một loại khác của tin tưởng, xảy ra qua tri
giác, hay cảm nhận giác quan (δι᾽ αἰσθήσεως = through sense perception). Loại
tin tưởng này Plato gọi là ‘phantasia,’ gây nên những gì, tôi dịch ở đây
là những ‘xuất hiện dạng ngoài, những gì chúng ta thấy hiện ra bên ngoài, chúng
ta thường nói đến những tính chất của một gì đó với các thuật từ diễn tả: ‘có vẻ
như, giống như, dường như,...’
Theo Plato (ở đây Sophist và cũng trong Theaetetus)
phân biệt hai khái niệm như sau: phantasia, là tiến trình hay kết quả của
tiến trình xảy ra trong cảm nhận tri giác,” và doxa, xảy ra “trong liên
hệ với suy nghĩ.” Như thế, một phantasia là một tin tưởng được thành
hình những phương tiện của tri giác, trong khi doxa à một tin tưởng được
thành hình qua một loại đặc biệt của suy nghĩ, vốn nó đem lại một hiểu biết về
sự là-có của một sự vật việc, bằng xếp đặt theo trật tự qua đó bản chất
của nó liên hệ như thế nào với những bản chất khác, nhìn theo phân loại những
chi/giống (genus) và hạng/thứ/loài (species).
[16] Plato có vẻ đã xem (a) suy nghĩ = nói năng
truyện trò thầm lặng với chính mình, qua đó cho thấy, (b) theo ông tư tưởng =
ngôn ngữ; nói năng là biểu hiện của ngôn ngữ bằng tiếng nói, (c) suy nghĩ là
nói năng thầm lặng với chính mình, (d) tin tưởng là suy nghĩ đi đến kết luận
một gì đó hoặc cho là có/đúng (khẳng định) hoặc cho là không/sai (phủ nhận)
trong thầm lặng (hay bắt đầu trước hết trong thầm lặng).
[17] [ Xem 221c - 225a]
[18] [ Xem 219b]
[19] Có thể hiểu là ‘khi có một gì không sáng
(tối đen) chắn ngang ánh sáng từ lò sưởi phát ra đến chúng ta, chúng ta thấy
một bóng tối’
[20] triết gia
