Protagoras
(Πρωταγόρας)
Plato
(Πλάτων, Plátōn, 428/427– 348/347 TCN)
[310b]
Sáng nay vừa
đúng trước bình minh, trong khi trời vẫn còn tối, Hippocrates, [1] con trai của Apollodorus và anh của
Phason, đã đập cửa nhà tôi với cây gậy của anh, và khi cửa đã mở cho anh, anh
đã xông thẳng vào và la toáng lên bằng cái giọng đó của anh ta, “Socrates, ông
đã thức hay còn ngủ?”
Nhận được giọng
nói của anh, tôi nói, “Có phải Hippocrates đó không? Không có tin xấu đấy chứ,
tôi hy vọng.”
“Không, chỉ
có tin tốt”, anh nói.
“Protagoras
đã đến”, anh nói, sau khi đứng cạnh tôi.
“Ngày hôm
kia,” tôi nói. “Có phải anh vừa mới biết?”
“Vâng! Đúng
tối hôm qua” Khi anh nói điều này, anh sờ quanh tìm cái giường và ngồi xuống
bên chân tôi, và tiếp tục: “Đúng thế, chiều tối ngày hôm qua, sau khi tôi từ
Oenoe về. Satyrus, người nô lệ của tôi, đã bỏ chạy trốn. Tôi muốn kể với ông rằng
tôi đã sắp sửa đuổi theo hắn, nhưng một gì đó khác đã xảy ra và đã làm tôi quên
đi. Sau khi tôi về nhà, và chúng tôi ăn xong bữa tối, và đã sửa soạn để đi nghỉ,
khi đó anh tôi bảo tôi rằng
Protagoras đã tới. Tôi đã sẵn sàng để đi thẳng sang đây gặp ông, thậm chí ngay
lúc đó, đến khi tôi đã nhận ra đúng là đã quá muộn vào ban đêm. Nhưng ngay sau
khi tôi đã ngủ được một chốc, và không còn mệt như chết nữa, tôi đã thức dậy và
đã đi ngay sang đây.”
Sau khi nhận
ra được tinh thần quyết liệt và sự phấn khích của anh, tôi đã hỏi anh ta: “Thế
có chuyện gì với bạn vậy? Có phải Protagoras đã làm điều gì đó không phải với bạn?”
Anh đã cười
và nói: “Ông cứ đánh cuộc rằng ông ấy đã làm thế đi, Socrates. Ông ấy có một độc
quyền về sự khôn ngoan và sẽ chẳng cho tôi một chút nào.”
“Nhưng
nhìn”, tôi nói, “nếu bạn đáp ứng giá cả của ông ta, ông cũng sẽ làm bạn thành
khôn ngoan.”
“Nếu đã chỉ
đơn giản như thế”, anh nói, “Tôi sẽ phá sản chính tôi và cũng cả những bạn bè của
tôi nữa. Nhưng đó là lý do tại sao tôi đến gặp ông, vì ông sẽ nói chuyện với
ông ấy hộ tôi. Bản thân tôi còn quá trẻ, và thêm nữa, tôi ngay cả đã chưa bao
giờ nhìn thấy Protagoras, hay nghe ông ấy nói. Tôi đã vẫn chỉ còn là một đứa trẻ
lần cuối trước đây ông ấy đã đến thành phố. Ông ấy thực là một người nổi tiếng
hết mức, Socrates, và tất cả mọi người nói rằng ông ta là một người cực kỳ
thông minh. Tại sao bây giờ chúng ta không đi bộ đến đó, để chắc chắn đón gặp
ông ở trong nhà? Tôi đã nghe ông ấy ở nhà Callias, con trai của Hipponicus.
Nào, chúng ta cùng đi thôi.”
“Chúng ta
khoan đã, hãy đừng đến đó vội,” tôi nói. “Vẫn còn quá sớm. Tại sao chúng ta
không đi ra đây, vào trong sân, và dạo quanh cho đến khi trời sáng? Khi đó,
chúng ta có thể đi. Protagoras dành phần lớn thì giờ của ông trong nhà, do đó,
đừng lo lắng; chúng ta có nhiều phần chắc chắn sẽ gặp ông ta ở đó.”
[311b]
Vì vậy,
chúng tôi đứng dậy và đi dạo quanh sân. Tôi muốn xem Hippocrates có cá tính nghị
lực gì, vì vậy tôi bắt đầu xét đoán anh ta với một vài câu hỏi. “Nói cho tôi biết,
Hippocrates,” tôi nói. “Bạn đang cố gắng để được gặp Protagoras, chuẩn bị để trả
cho ông ấy một khoản tiền về dịch vụ của ông với bạn. Nhưng ông ta là gì, và bạn
mong đợi để trở thành gì? Tôi có ý muốn nói là, giả định bạn đã có ý định sẵn
trong đầu, sắp sửa đi đến một người có
cùng tên gọi như của bạn, Hippocrates của đảo Cos, nhà thày thuốc nổi tiếng, để
trả cho người ấy một khoản phí tổn cho dịch vụ của người ấy với bạn, và nếu có
ai đó hỏi bạn (cái người có tên giống bạn) Hippocrates này là gì mà bạn đã sắp
trả tiền cho ông ấy, bạn sẽ nói gì?”
“Tôi sẽ nói
một thày thuốc,” anh nói.
“Và bạn mong
đợi để trở thành gì?”
“Một thày
thuốc.”
“Và nếu bạn
đã có một ý định để đi đến gặp Polyclitus người thành Argos [2], hay Phidias người thành Athens [3] để trả cho họ một khoản lệ phí, và
nếu ai đó hỏi bạn loại những nhà chuyên môn nào bạn đã có trong ý định để trả lệ
phí, bạn sẽ nói gì?”
“Tôi sẽ nói
những nhà điêu khắc.”
“Và bạn mong
đợi để trở thành gì?”
“Một nhà
điêu khắc, rõ ràng.”
“Được rồi,”
tôi nói. “Ở đây hiện có chúng ta, bạn và tôi, đang trên đường chúng ta đi đến
Protagoras, đã sửa soạn để trả ông ta món tiền mặt như một khoản thù lao, nhân
danh bạn, tiêu tiền của riêng chúng ta, và nếu đó không đủ để thuyết phục ông
ta, cũng tiêu cả tiền của những bạn bè chúng ta nữa”. Giả sử một người nào đó để
ý nhiệt tình của chúng ta và hỏi chúng ta: Hãy nói tôi nghe, Socrates và
Hippocrates, ý tưởng của các bạn trong việc trả thù lao cho Protagoras là gì?
Ông ta là gì?” chúng ta sẽ nói gì với người ấy? Tên gọi gì khác chúng ta nghe
khi dẫn nhắc đến Protagoras? Phidias được gọi là một nhà điêu khắc, và Homer một
nhà thơ. Chúng ta nghe Protagoras được gọi là gì?”
“Một sophist là những gì họ gọi ông ta, dẫu
gì chăng nữa, Socrates.”
“Như vậy, đó
là như một sophist mà chúng ta sẽ sắp trả tiền cho ông ta?”
“Vâng.”
“Và nếu ai đó
hỏi bạn mong đợi để trở thành gì trong việc đi đến gặp Protagoras?”
Anh đỏ mặt
trả lời – bây giờ mới vừa có đủ ánh sáng ban ngày để thấy anh rõ lên – và nói.
Nếu đây là đúng như tất cả như những trường hợp trước, khi đó, rõ ràng, để trở
thành một sophist.”
“Cái gì? Bạn?
Bạn sẽ không lấy làm xấu hổ để giới thiệu bản thân bạn với mọi người Greek
(toàn thế giới Hellas) như một sophist?”
“Vâng, tôi sẽ,
Socrates, để là hoàn toàn trung thực.”
“Tốt, nhìn,
Hippocrates, có lẽ đây không phải là loại giáo dục bạn mong đợi để có được từ
Protagoras. Có lẽ đúng hơn bạn mong đợi để có loại những bài học mà bạn nhận được
từ thày dạy ngữ pháp của bạn, hay thày giáo dạy nhạc, hay huấn luyện viên môn đấu
vật. Bạn đã không nhận được từ họ chỉ dẫn kỹ thuật để thành một nhà chuyên môn,
nhưng một giáo dục tổng quát thích hợp cho một người thanh lịch quí phái.”
“Đó chính
xác là thế! Đó đúng là loại giáo dục bạn nhận được từ Protagoras.”
“Vậy, có phải
bạn biết những gì bạn sắp sửa làm bây giờ không, hay có phải bạn quên bẵng mất
nó?” Tôi nói.
“Ý ông là
gì?”
“Rằng bạn sắp
sửa cầm hồn của bạn đem giao cho một người để chữa trị, người ấy như bạn nói,
là một sophist. Về phần một sophist chính xác là gì, tôi sẽ ngạc nhiên nếu như
bạn thực sự đã biết. Ấy thế chưa hết, nếu bạn thì không biết gì về điều này, bạn
không biết liệu bạn đang giao phó hồn mình cho một gì đó tốt hay xấu.”
“Nhưng tôi
nghĩ rằng tôi biết,” anh nói.
“Vậy cho tôi
biết bạn nghĩ một sophist là gì.”
“Tôi nghĩ,”
anh nói, “như tên gọi cho thấy, rằng người ấy là một người có một hiểu biết về
những điều khôn ngoan.”
“Vâng, bạn
có thể nói cùng một điều về những người vẽ tranh và những người thợ mộc, rằng họ
hiểu biết những điều khôn ngoan. Nhưng nếu ai đó hỏi chúng ta “khôn ngoan về
phương diện gì?” có lẽ chúng ta sẽ trả lời, cho những người vẽ tranh, “khôn
ngoan trong chừng mức liên quan đến tạo những hình ảnh, và cứ tương tự tiếp tục
như thế cho những trường hợp khác. Và nếu ai đó hỏi, “Thế còn về những sophist?
Họ hiểu biết những điều khôn ngoan gì? – Chúng ta sẽ trả lời là gì? Họ là
chuyên môn trong việc làm những gì?”
“Còn gì khác
nữa, Socrates, không phải chúng ta sẽ nói một sophist là nhà chuyên môn trong
việc làm cho người ta thành những người ăn nói thông minh, thuyết phục công
chúng?” [4]
“Câu trả lời
của chúng ta khi đó sẽ là đúng, nhưng chưa đủ, vì nó đòi hỏi một câu hỏi khác:
Về chủ đề nào nhà sophist làm cho bạn thành một người nói năng thông minh? Lấy
thí dụ, một người chơi đàn lyre làm bạn thành một người nói năng thông minh về
vấn đề chuyên môn của mình, đàn lyre. Đúng không?”
“Vâng.”
“Vậy được rồi.
Nhà sophist làm cho bạn thành một người nói năng thông minh về môn học nào?”
“Rõ ràng rằng
đó là cùng một môn học mà ông ta hiểu biết.”
“Có lẽ là đủ.
Và môn học này mà nhà sophist hiểu biết và làm cho sinh viên của ông ta hiểu là
gì?”
“Zeus ơi,”
anh nói, “Tôi thực sự không biết nói gì.”
[313]
Tôi đã tiếp
tục đến điểm kế tiếp của tôi: “Bạn có thấy loại nguy hiểm nào bạn sắp sửa đặt hồn
mình vào không? Nếu bạn phải ủy thác cơ thể bạn với một ai đó, và đánh liều với
cơ hội không biết nếu nó được lành mạnh hay bị đau ốm, bạn sẽ xem xét cẩn thận
xem liệu bạn có nên phó thác nó hay không, và bạn sẽ bàn bạc với gia đình và bạn
bè của bạn trong nhiều ngày cho đến cùng. Nhưng khi đi đến một gì đó bạn đặt
giá trị nhiều hơn cơ thể của bạn, cụ thể là hồn người của bạn, và tất cả mọi sự
vật việc liên quan đến việc liệu bạn có làm tốt hay xấu trong đời sống bạn hay
không, đều phụ thuộc vào việc không biết nó trở nên xứng đáng hay vô giá trị,
tôi không thấy bạn gặp gỡ cùng với cha, hay anh bạn, hay lấy một người nào
trong số những bạn bè của bạn, để xem xét không biết liệu có nên phó thác hồn bạn
cho người ngoài-polis vừa mới đến này hay không. Không, bạn nghe tin về ông ta
mới tối qua – đúng không? – Và sáng hôm sau, bạn đã ở đây rồi, không để nói về
việc liệu phó thác bản thân bạn cho ông ta có là một ý tưởng tốt hay không,
nhưng để sẵn sàng tiêu tiền của riêng bạn và cũng cả của những bạn bè của bạn,
như thể bạn đã nghĩ về nó tất cả trước sau thật kỹ lưỡng rồi, và bất kể điều gì
chăng nữa, bạn phải là với Protagoras, một người vốn bạn thú nhận rằng bạn
không biết và chưa bao giờ từng trò chuyện, và người mà bạn gọi là một sophist,
mặc dù rõ ràng là bạn không có ý tưởng nào về người sophist này là gì, người mà
bạn đang sắp sửa uỷ thác bản thân bạn.”
“Tôi đoán là
thế, Socrates, từ những gì ông nói.”
“Có phải tôi
đúng hay không, sau đó, Hippocrates, rằng một sophist là một loại lái buôn, người
đi bán rong những thức ăn thức uống vốn hồn người được nuôi dưỡng trên đó? Với
tôi, đó là những gì ông ta có vẻ giống như”.
“Nhưng hồn
người được nuôi dưỡng trên gì, Socrates?”
“Những lời
chỉ dạy, tôi tất sẽ nói. Và hãy nhìn xem, hoặc nhà sophist có thể đánh lừa
chúng ta vào việc quảng cáo những gì ông ta bán, cái lối của những lái buôn là
người tung ra thị trường thức ăn cho cơ thể. Nói tổng quát, những người đó là
người khuyên mua thực phẩm nhưng không biết thực phẩm nào thì tốt hay xấu cho
cơ thể – họ chỉ khuyên mua tất cả mọi thứ họ bán – những người mua cũng không
biết (trừ khi xảy ra một người mua là một huấn luyện viên thể dục, hay một thày
thuốc). Trong cùng một lối, những ai là người đem những giảng dạy của họ, từ
thành phố này sang thành phố kia, và bán chúng theo lối bán buôn hay bán lẻ,
cho bất kỳ ai muốn chúng (những giảng dạy), (những người ấy) khuyên mua tất cả
những sản phẩm của họ, nhưng tôi sẽ không ngạc nhiên, người bạn tôi ơi, nếu một
số những người này đã không biết những sản phẩm nào của họ thì có lợi và sản phẩm
nào thì có hại cho hồn người. Tương tự như vậy với những người mua hàng của họ,
trừ khi một trong những người này xảy ra là một thày thuốc của hồn người. Vì vậy,
nếu bạn là một người tiêu thụ có hiểu biết, bạn có thể mua những giảng dạy một
cách an toàn từ Protagoras hay từ bất cứ ai khác. Nhưng nếu bạn không, xin vui
lòng đừng đánh liều những gì quí giá nhất với bạn trên sự may rủi của một con
xúc xắc, vì có một nguy cơ rất lớn hơn nhiều trong việc mua những giảng dạy so
với việc mua thực phẩm. Khi bạn mua thức ăn và thức uống từ những người bán, bạn
có thể đem từ hiệu về nhà từng món một, trong những hộp đựng gói riêng của nó,
và trước khi bạn tiêu hoá nó vào cơ thể của bạn, bạn có thể bày nó tất cả xuống,
và mời một nhà chuyên môn đến, để tham khảo về phần những gì nên ăn hay uống,
và những gì không nên, và bao nhiêu và khi nào. Như thế, không có nhiều liều
lĩnh rủi ro trong việc mua hàng của bạn. Nhưng bạn không thể mang đi những lời
giảng dạy trong một thùng đựng riêng biệt. Bạn đặt tiền bạn xuống, và nhận lấy
sự giảng dạy vào trong hồn bạn, khi đã học được nó, và thế là xong xuôi, hoặc bạn
được giúp đỡ, hoặc bị thương. Dù gì đi nữa, đây là những câu hỏi chúng ta nên
điều tra dò xét, với sự giúp đỡ của những người trên, nhiều tuổi hơn, của chúng
ta. Bạn và tôi đều vẫn còn một chút quá trẻ, để có thấu hiểu được đến đáy sâu của
một vấn đề lớn lao như vậy. Tốt, chúng ta hãy làm những gì chúng ta đã bắt đầu
để làm, và đi nghe người này; và sau khi chúng ta đã nghe ông ta, chúng ta cũng
có thể nói chuyện với một số người khác nữa. Protagoras không phải là người duy
nhất ở đó. Cũng có Hippias người thành Elis, và có cả Prodicus người đảo Ceos,
tôi tin thế. Và cũng nhiều những người khác nữa, đều là những người khôn
ngoan.”
Sau khi đã đồng
ý về điều này, chúng tôi ra đi. Khi chúng tôi đến cửa ra vào, chúng tôi đứng ở
đó, thảo luận một vài điểm đã gợi lên dọc đường, vốn chúng tôi không muốn bỏ lại
không được giải quyết, trước khi chúng tôi đi vào. Vì vậy, chúng tôi đã đứng ở
đó, trên lối ra vào, thảo luận nó đến khi chúng tôi đã đạt một thỏa thuận, và
tôi nghĩ người gác cửa, một người đã tự hoạn để theo nghề này, tình cờ nghe được
chúng tôi. Người ấy đã phải khó chịu với tất cả sự đi lại của những sophist ra
vào ngôi nhà, vì khi chúng tôi gõ cửa, ông mở cửa, liếc nhìn chúng tôi và nói,
“Ha! Lại thêm những sophist! Ông ấy thì bận rộn.” Sau đó, ông ta đóng sầm cửa
vào mặt chúng tôi, bằng cả hai tay, thật mạnh như với hết sức ông ta có được.
Chúng tôi gõ cửa lần nữa, và ông đã trả lời qua cánh cửa khóa, “Các ông không
nghe tôi nói ông ấy bận rộn sao?” “Này ông bạn dễ thương ơi,” tôi nói, “chúng
tôi không đến để gặp Callias, và chúng tôi không phải là những sophist. Yên tâm
đi. Chúng tôi muốn gặp Protagoras. Đó là lý do chúng tôi đã đến. Vì vậy, xin
vui lòng thông báo dùm chúng tôi.” Cuối cùng, ông ta đã mở cửa cho chúng tôi.
[315a]
Khi chúng
tôi vào đến bên trong, chúng tôi thấy Protagoras đang đi bộ trong hàng hiên, có
hai nhóm vây quanh hai bên. Một bên là Callias, con trai của Hipponicus, và người
anh em cùng mẹ của anh ta, Paralus, con trai của Pericles, và Charmides,[5] con trai của Glaucon. Ở phía bên
kia là người con trai khác của Pericles, Xanthippus, Philippides, con trai của
Philomelus, và Antimoerus người thành Mende, người học trò xuất chúng của
Protagoras, người đang cần mẫn theo học để trở thành một sophist. Đang đi theo
sau và đang cố gắng lắng nghe những gì đang nói là một nhóm gồm những người hầu
hết có vẻ lạ mặt, những người mà Protagoras thu thập từ những thành phố khác
nhau ông đã đi qua. Ông làm họ mê mẩn với giọng nói như Orpheus của ông, và họ
bước theo âm thanh tiếng nói của ông trong một cơn xuất thần. Một số người địa
phương cũng đã có trong đoàn hợp xướng này, chỉ nội việc nhảy múa của họ đã khiến
tôi thích thú, khi tôi nhìn thấy đẹp biết bao, họ đã để ý cẩn thận đến thế nào
để không bao giờ thành cản bước của Protagoras. Khi ông quay người vòng lại
cùng những nhóm hai bên sườn, những người nghe ở đằng sau lưng sẽ rẽ thành hai
một cách rất trật tự, và khi đó di chuyển theo hình vòng tròn sang mỗi bên, và
rồi lại thành hình ở đằng sau ông. Trông thật đẹp mắt.
Và sau đó,
tôi nhận ra (như Homer nói [6]) Hippias người thành Elis, trên một
chiếc ghế cao ở phía bên kia hàng cột. Ngồi trên băng đá xung quanh anh ta là
Eryximachus, [7] con trai của Akoumenos, Phaedrus
con của Myrrhinus, Andron, con trai của Androtion, một số những người vùng
Eleia và một vài người lạ mặt từ những thành phố khác. Họ có vẻ như đang hỏi
Hippias những câu hỏi về thiên văn và vật lý, và ông ta, từ chỗ ngồi cao của
mình, đã đang trả lời những câu hỏi của họ từng điểm một.
Và không chỉ
có vậy, nhưng tôi cũng thấy Tantalus nữa, vì Prodicus người đảo Ceos đã cũng
trong thành phố. Ông đang ở trong một phòng mà Hipponicus trước đây đã dùng để
chứa đồ, nhưng vì con số của những khách mời, Callias đã cho dọn nó sạch, và
làm nó thành một phòng cho khách. Prodicus vẫn còn nằm trên giường và nhìn như
vẫn còn cuốn gói trong một đống lông cừu và chăn mền. Ngồi trên ghế dài có dựa
bên cạnh là Pausanias [8] từ Cerames, và với Pausanias là một
cậu bé khá trẻ, con nhà khá giả tử tế, tôi dám đoán, và chắc chắn trông đẹp
trai. Tôi nghĩ rằng tôi có nghe tên anh ta là Agathon, và tôi sẽ không ngạc
nhiên nếu anh ta là người yêu trẻ tuổi của Pausanias. Như thế, cậu trai trẻ này
đã có ở đó, và hai anh em Adeimantuses[9], con trai của Cepis và
Leucolophides, và dường như có một số người khác ở đó. Từ bên ngoài, tôi không
thể nói về những gì họ đang nói, mặc dù tôi thực sự muốn nghe Prodicus, một người
trong quan điểm của tôi là vị thánh sống về kiến thức tổng quát. Nhưng giọng
nói của ông quá trầm khiến nó gây nên một âm vang trong căn phòng, làm những gì
đang nói bị loãng đi, nghe không rõ.
Chúng tôi vừa
mới đến đúng khi ‘Alcibiades người Đẹp’ cũng đến theo (như các bạn gọi anh ta,
và tôi không cãi lại làm gì) và Critias con trai của Callaeschrus. [10] Như thế, khi chúng tôi đã ở bên trong,
và đã dành một chút thì giờ nhìn quanh tất cả mọi sự vật việc, chúng tôi đã đi
tới Protagoras, và tôi đã nói, “Protagoras, Hippocrates đây và tôi đã đến để gặp
ông.”
“Các bạn muốn
nói chuyện với một mình tôi, hay với những người khác có mặt?” Ông nói.
“Điều đó với
chúng tôi không thành vấn đề,” tôi nói. “Xin hãy nghe xem chúng tôi đến để làm
gì, và xin chính ông hãy quyết định.”
“Tốt, vậy
các bạn đến để làm gì?” Ông hỏi.
“Hippocrates
là người ở đây, con trai của Apollodorus và thuộc về một gia đình lớn và khá giả.
Khả năng tự nhiên của anh xếp anh ngang với bất cứ ai giỏi giang nhất trong lứa
tuổi của anh. Đó là ấn tượng của tôi rằng anh muốn trở thành một người được trọng
vọng trong thành phố, và anh nghĩ rằng việc này rất có thể xảy ra nếu anh ta
chính mình nhập đoàn kết giao với ông. Vì vậy, bây giờ ông phải quyết định.
Chúng ta có nên thảo luận điều này trong riêng tư, hay với sự có mặt của những
người khác?”
“Sự thận trọng
của bạn nhân danh tôi là thích đáng, Socrates. Dè dặt giữ tiếng thì cốt là để
cho một người xứ ngoài, là người đi vào trong những thành phố lớn và cố gắng để
thuyết phục người giỏi nhất trong số những người trẻ tuổi của họ, để từ bỏ những
kết giao của họ với những người khác, những người thân và những người quen biết,
trẻ và già như nhau, và thay vào đó để kết giao với ông ta, trên những lý lẽ rằng
họ sẽ được mở mang hiểu biết, trở nên tốt hơn bởi sự kết giao này. Ghen tị, thù
địch, và âm mưu trên một quy mô lớn đều được đánh thức bởi hoạt động loại giống
thế đó. Bây giờ, tôi chủ trương rằng nghệ thuật của nhà sophist là một nghệ thuật
cổ xưa, nhưng những người thực hành nó trong thời cổ, vì lo ngại sự chê bai dè
bỉu đã gắn với nó, nên đã ngụy trang nó, che giấu nó dưới mặt nạ nhiều khi như
thi ca, như Homer và Hesiod và Simonides [11] đã làm thế, hay những tôn giáo huyền
bí và tiên tri, bằng chứng như Orpheus và Musaeus [12], và thỉnh thoảng, tôi đã nhận thấy,
ngay cả như những nhà lực sĩ điền kinh, như với Iccus của Tarentum [13], và Herodicus của thành Selymbria
(gốc từ thành Megara) [14] trong thời chúng ta, cũng là một sophist lớn
như bất kỳ sophist nào. Agathocles của (thành phố) riêng bạn [15], một sophist lớn đã dùng âm nhạc
như một màn che mặt trước, cũng đã thế là Pythoclides người đảo Ceos[16], và nhiều những người khác. Tất cả
họ, như tôi nói, đã dùng những nghệ thuật nhiều loại này như những màn che vì sợ
thù ghét. Và đây là chỗ tôi tách rời tất cả không nhập đoàn với họ, vì tôi
không tin rằng họ đã hoàn thành mục đích của họ; Tôi tin rằng họ đã thất bại,
trong thực tế không che giấu được mục đích thực sự, dưới những cải trang của họ,
với những người quyền thế trong những thành phố. Khối dân chúng bình dân, không
cần phải nói, chẳng nhận biết gì, nhưng chỉ hát theo những giai điệu những người
lãnh đạo của họ đã công bố. Bây giờ, với một người chạy trốn không thành công
trong việc chạy trốn, nhưng bị bắt giữ được quả tang trước công chúng, thì là sự
điên rồ trong suốt phơi bày cho thấy hết ngay từ khởi đầu, và không thể tránh khỏi
làm cho người ta lại còn thù ghét hơn so với lúc trước, vì vượt trên tất cả mọi
điều nào khác, họ nhìn người ấy như một kẻ đểu cáng lừa đảo đích thực. Vì vậy,
tôi đã quyết định đi con đường đối nghịch hoàn toàn. Tôi thừa nhận, nói ra công
khai, rằng tôi là một sophist, và rằng tôi giáo dục người ta, và tôi xem sự thừa
nhận này là một biện pháp phòng ngừa tốt hơn sự phủ nhận. Và tôi cũng đã cân nhắc
suy nghĩ nhiều về những biện pháp phòng ngừa khác nữa, như thế để tránh, nếu đó
là ý Zeus, phải chịu bất kỳ một ác cảm nào từ sự thừa nhận rằng tôi là một
sophist. Tôi đã ở trong nghề đến nay đã nhiều năm, và tuổi tôi đã đủ cao để
ngang với cha đẻ của bất kỳ một bạn nào ở đây [17]. Thế nên, nếu bạn quả có một yêu cầu,
nó chắc chắn sẽ đem cho tôi niềm vui lớn nhất cho đến giờ, để phát biểu bài giảng
của tôi trong sự có mặt của tất cả mọi người trong nhà.”
Điều này xem
như với tôi rằng ông muốn phô trương trước Prodicus và Hippias, và thích thú đón
nhận sự chú ý do chúng tôi đã tìm đến như những người hâm mộ ông, thế nên tôi
nói, “Hay đấy, tại sao chúng ta không gọi Prodicus và Hippias sang đây, và những
đồng bạn của họ, để họ có thể lắng nghe chúng ta?”
“Cứ hết sức
tuỳ tiện!” Protagoras nói.
“Vậy, các bạn
muốn làm chuyện này như một phiên họp chung và có tất cả mọi người ngồi vào chỗ
cho một cuộc thảo luận?” Callias đã đưa lên điều này, và dường như nó là điều
duy nhất để làm. Chúng tôi đã đều quá đỗi vui mừng trước cơ hội may mắn được lắng
nghe những người khôn ngoan, và chúng tôi tự chiếm lấy những ghế dài và những
ghế nằm, và chúng đã sắp xếp ở chỗ Hippias, vì đó là nơi những băng ghế đã bày sẵn.
Trong khi đó, Callias và Alcibiades đã khiến Prodicus đứng dậy, và dẫn ông ta đến
cùng với nhóm của ông ta.
Khi chúng
tôi đã tất cả ngồi vào chỗ của chúng tôi, Protagoras nói, “Vậy bây giờ,
Socrates, vì những quý ông này cũng có mặt, xin bạn vui lòng nhắc những gì bạn
đã đến nói với tôi một chút trước đây, nhân danh người trẻ tuổi này.”
[318a]
“Vâng,
Protagoras,” tôi nói, “về việc tại sao chúng tôi đã đến, tôi sẽ bắt đầu như tôi
đã nói khi trước. Hippocrates đây đã đi đến kết luận rằng anh muốn trở thành học
trò của ông, và hoàn toàn tự nhiên, anh muốn biết mình sẽ nhận được gì từ việc
đó, nếu anh thực sự học tập với ông. Đó là tất cả những lời chúng tôi đã nói”.
Protagoras bắt
lấy từ đó và nói,” Người trẻ tuổi, đây là những gì bạn sẽ nhận được nếu bạn học
với tôi: Ngay hôm bạn bắt đầu, bạn sẽ trở về nhà thành một người tốt hơn, và
cùng điều như thế sẽ xảy ra ngày hôm sau. Mỗi ngày, ngày này qua ngày khác, bạn
sẽ trở nên tốt hơn và càng tốt hơn.” [18]
Khi nghe điều
này tôi nói: “Những gì ông nói, Protagoras, không phải là rất ngạc nhiên, nhưng
rất có thể xảy ra. Tại sao, ngay cả ông, mặc dù ông đã rất nhiều tuổi và rất
khôn ngoan như thế, sẽ trở nên tốt hơn nếu một người nào đó đã dạy ông một gì
đó nhưng xảy ra là ông đã chưa biết nó rồi. Nhưng giả thử nếu hoàn cảnh này đã
khác biệt một chút, và Hippocrates đây đột ngột thay đổi não thức của anh ta,
và đặt hết lòng vào việc học tập với người bạn trẻ tuổi này, người vừa mới vào
thành phố, Zeuxippus của thành Heraclea [19], và đến với Zeuxippus, như bây giờ
anh ta đến với ông, và đã nghe từ Zeuxippus cùng một điều rất giống như từ ông –
rằng nếu mỗi ngày anh dành ra với Zeuxippus, anh sẽ trở nên tốt hơn và có được
tiến bộ. Nếu Hippocrates hỏi Zeuxippus anh sẽ trở nên tốt hơn theo cách nào, và
hướng tới những gì anh sẽ làm nên tiến bộ, Zeuxippus sẽ nói vào việc vẽ tranh.
Và nếu anh ta được học tập với Orthagoras của thành Thebes [20], và anh sẽ nghe từ ông ấy cùng những
điều tương tự như anh đã nghe từ ông, và hỏi ông ấy anh sẽ nhận được gì tốt hơn
nếu mỗi ngày anh làm việc với ông ta, Orthagoras sẽ nói về việc chơi sáo. Đó là
theo cách này mà ông phải bảo cho tôi và cho người trẻ tuổi mà tôi đại diện để
yêu cầu xin trả lời cho câu hỏi này: Nếu Hippocrates học với Protagoras, chính
xác như thế nào anh sẽ thành một người tốt hơn, và anh sẽ làm được tiến bộ gì từng
ngày và mỗi ngày anh dành với ông?”
Protagoras lắng
nghe tôi xong xuôi, và sau đó nói, “Bạn khéo đặt câu hỏi của bạn, Socrates, và
tôi đúng là rất thích thú để trả lời những ai là người khéo đặt câu hỏi. Nếu
Hippocrates đến với tôi, anh sẽ không phải trải qua những gì anh sẽ gặp như nếu
anh đã theo học với một vài nhà sophist khác. Những người khác đày những người
trẻ tuổi, một lần nữa lái họ quay trở lại, trái với ý muốn của họ, về những môn
học loại giống như những gì ở trường học vốn họ đã trốn thoát, bằng cách dạy họ
số học, thiên văn học, hình học, âm nhạc, và thi ca” – đến điểm này ông nhìn
Hippias một cái nhìn ý nghĩa – “nhưng nếu anh ấy đến với tôi, anh sẽ chỉ học những
gì anh ấy đã tìm đến để học. Những gì tôi dạy là sự cân nhắc suy nghĩ vững chắc,
cả trong những vấn đề trong nhà – cách nào tốt nhất để quản lý gia đình của một
người, và trong những vấn đề chính trị xã hội của cộng đồng – Làm thế nào để thể
hiện được tối đa tiềm năng của một người cho sự thành công trong tranh luận và
hành động chính trị”. [21]
“Tôi có theo
kịp những gì ông đang nói gì không?” Tôi hỏi. “Dường như ông đang nói về nghệ
thuật làm công dân, và là đang hứa hẹn để làm cho những con người thành những
công dân tốt.”
“Đây đích
xác là những gì tôi tự nhận về mình, Socrates.”
“Tốt, đây thực
sự là một kỹ năng [22] đáng thán phục ông đã phát triển, nếu
ông quả thực có được. Không phải có làm gì trong những lời tôi nói với ông bất
cứ gì khác, ngoài chính xác những gì tôi suy nghĩ. Sự thật là, Protagoras, tôi
chưa bao giờ từng nghĩ rằng điều này có thể dạy được, nhưng khi ông nói nó là có
thể, tôi không thể rất nhiều nghi ngờ nó. Nó chỉ là chuyện phải để tôi giải
thích từ đâu tôi đã có ý tưởng rằng điều này thì không thể dạy được, không phải
một gì đó mà có thể truyền đi cho người ta biết được, từ một người này sang một
người kia. Tôi chủ trương, cùng với phần còn lại của thế giới những người Hellas,
rằng những người Athens đều khôn ngoan. Và tôi quan sát rằng khi chúng tôi họp Đại Hội đồng Công dân Thành phố [23], và thành phố phải quyết định một số
hoạt động về một dự án xây dựng, chúng tôi cho gọi những nhà xây dựng đến cố vấn
cho chúng tôi; nếu nó đã có liên quan với việc đóng thuyền đi biển, chúng tôi
cho gọi những thợ đóng tàu; và cứ như thế cho tất cả mọi thứ được coi là có thề
học hỏi được và có thể dạy được. Nhưng nếu bất cứ ai khác, một người không được
coi là một người chuyên môn, cố gắng để cố vấn cho họ, bất kể người này có thể
là đẹp trai và giàu có đến đâu, và thuộc dòng dõi quí phái thế nào, họ chỉ
không chấp nhận người ấy. Họ cười vào người này, và la lớn át tiếng người này,
cho đến khi người này buông bỏ cố gắng để nói chuyện và tự mình bước xuống, hay
những cảnh sát–bắn cung [24] buộc người này phải xuống theo lệnh
của Hội đồng. Đây là cách họ tiến hành trong những vấn đề họ coi là thuộc kỹ
thuật. Nhưng khi nó là một vấn đề để thảo luận kỹ lưỡng, cân nhắc thận trọng về
việc quản lý thành phố, ai cũng có thể đứng lên và cố vấn cho họ, thợ mộc, thợ
rèn, thợ đóng giày, nhà buôn, thuyền trưởng, người giàu, người nghèo, sinh trưởng
cao sang, sinh trưởng thấp hèn – đều không thành vấn đề – và không ai la hét
người này vì giả định để cố vấn cho hội đồng nhưng không có được bất kỳ huấn
luyện nào với một thày dạy trước đó. Lý do của việc này thì rõ ràng: Họ không
nghĩ rằng điều này có thể giảng dạy được. Bỏ qua một bên đời sống chốn công
chúng, cùng nguyên tắc tương tự cũng duy trì trong đời sống riêng tư, nơi những
người khôn ngoan nhất và tài giỏi nhất của những công dân của chúng tôi đều
không thể truyền cho những người khác những sự xuất sắc (như những đức tính) mà
họ sở hữu. Nhìn vào Pericles [25], ‘người cha’ của những người trẻ tuổi
ở đây. Ông đã cho họ một nền giáo dục thượng thặng về tất cả những sự việc mà
những nhà giáo có thể dạy được, nhưng về phần những gì ông thực sự khôn ngoan
trong bản thân, ông không chính mình dạy chúng cho họ, cũng không có bất cứ ai
khác dạy chúng cho họ, hoặc, và những đứa con trai của ông cũng phải tìm gặm chồi
non như đám bò tế thần đi lạc, và tự mình thu nhặt lấy sự xuất sắc [26] cho
riêng mình bất cứ nơi nào họ có thể tìm thấy nó. Hãy thật chú ý nhìn Clinias,
người em trai của Alcibiades đây. Khi Pericles trở thành người bảo trợ Clinias,
ông sợ rằng Clinias sẽ bị hư hỏng, không kém ngạc nhiên, bởi Alcibiades. Vì vậy,
ông tách họ ra, và đặt Clinias vào ở trong nhà Ariphron và cố gắng để giáo dục
anh ta ở đó. Sáu tháng sau, ông lại đem anh ta trả về cho Alcibiades, vì ông
không thể làm được bất cứ gì với anh ta. Tôi có thể nhắc đến rất nhiều hơn nữa,
những người là người bản thân họ tốt đẹp nhưng chưa bao giờ thành công trong việc
làm cho bất cứ ai khác tốt hơn, cho dù là những người cùng trong gia đình, hay
hoàn toàn xa lạ. Hãy nhìn vào những điều này, Protagoras, tôi chỉ không nghĩ rằng
sự xuất sắc có thể giảng dạy được. Nhưng khi tôi nghe về những gì ông nói, tôi
nao núng; Tôi nghĩ rằng phải có một gì đó trong những gì ông nói về chúng. Tôi
coi ông là một người có kinh nghiệm vô cùng lớn rộng, người đã học hỏi được rất
nhiều từ những người khác, và đã suy nghĩ trước sau kỹ lưỡng rất nhiều những sự
vật việc cho chính mình. Vì vậy, nếu ông có thể làm rõ ràng cho chúng tôi như
thế nào sự xuất sắc có thể dạy dỗ được, xin vui lòng đừng dè sẻn lời giải thích
của ông với chúng tôi.”
“Tôi tất sẽ
không nghĩ đến dè sẻn với bạn một giải thích nào, Socrates.” Ông trả lời. “Nhưng
bạn sẽ có thích hơn không, nếu tôi giải thích bằng cách kể cho bạn một câu chuyện,
như một người lớn tuổi với những người nghe nhỏ tuổi hơn, hay bằng cách khai
triển một luận chứng?”
Đồng ý của tất
cả là ông nên tiến hành trong bất cứ cách nào ông muốn. “Tôi nghĩ đó sẽ là điều
vui sướng thích thú hơn,” ông nói, “nếu tôi kể cho các bạn một câu chuyện.”
[320d]
“Đã
có một thời, khi những vị gót thì có, nhưng những loài chịu sống chết thì
không.
Lê Dọn Bàn tạm dịch – bản nháp thứ nhất
[1] Hippocrates (c.460 – c.375 TCN): Theo
tương truyền chính thức, vẫn được xem là ‘cha đẻ’ của nghề thày thuốc. Ngày nay
còn rất ít ghi chép về thân thế của ông. Plato nhắc đến “Hippocrates” hai lần.
Một trong đoạn văn trên (311b), gián tiếp đưa ra trường hợp một thanh niên trẻ,
tên là Hippocrates người đảo Cos, người dạy nghề thuốc cho sinh viên, và có lẽ
cũng lấy tiền học (như một sophist.). Trong Phaedrus
(270c– e) có một đoạn khác, nhắc đến “Hippocrates, giòng dõi của gia đình
Asclepiad”, một người có “học thuyết”, xem xét Tự nhiên theo tiến trình, với
“phương pháp” khảo cứu khi học hỏi về cơ thể.
[2] Polyclitus (cũng viết Polycleitus hay
Polykleitos) (nổi tiếng khoàng c. 450–415 TCN) Nhà điêu khắc người Greek thuộc
trường phái (đến từ) Árgos, nổi tiếng với những tượng những nhà lực sĩ trẻ bằng
đồng của ông; ông cũng là một trong những nhà lý thuyết mỹ thuật quan trọng,
đáng chú ý trong lich sử nghệ thuật.
[3] Phidias (cũng viết Pheidias) (nổi tiếng
khoàng c. 490–430 TCN) Nhà điêu khắc người Athens, giám đốc mỹ thuật công trình
xây dựng đền Parthenon.
[4]
những diễn giả, nhưng tôi muốn dịch
rõ ý - ‘ăn nói’ thông minh (nhưng chưa chắc đã thông minh) và thuyết phục công
chúng (chưa hẳn đã dùng sự thực) - những gì nói về những sophist đều có ngầm ý
phê phán của Plato
[5] Charmides (chết 403 TCN) xem Charmides
[6] Odyssey xi. 601
[7]
Eryximachus là một thày thuốc, trong Symposium
[8] Pausanias và Agathon, trong Symposium
[9] Không biết rõ về người đầu tiên, nhưng
người thứ hai về sau là một vị tướng của quân đội Athens trong trận chiến
Peloponnesian
[10] Xem Charmides
[11] Simonides (c. 556 – 468 TCN): thi sĩ trữ
tình nổi tiếng, người thành phố Iulis, đảo Ceos. Ông rời đảo này lúc còn trẻ và
đã đến sống ở Athens. Ông có lẽ là người đầu tiên viết những bài thơ ca ngợi
chiến thắng (victory ode) cho những người đoạt giải Olympic, một thể loại mà
Pindar sau này trở thành nổi tiếng nhất. Ông đã viết một bài văn bia cho những
người Sparta chết tại Thermopylae (cùng với Leonidas), sau thành bản văn nổi
tiếng nhất trong thời cổ Hellas. Plato nhắc đến Simonides trong Protagoras, (339a– 347a) ở đây, và cũng
trong Republic, (I, 331d, sq).
[12] Musaeus người thành Athens: nhà thông
thái huyền thoại, được người Greek xem như một trong những nhà thơ đầu tiên của
họ.
[13] Một nhà điền kinh và cũng là một huấn
luyện viên nổi tiếng
[14] Một nhà huấn luyện điền kinh và cũng là
một người thực hành chuyên môn y khoa.
[15] Một thày dạy âm nhạc
[16] Một thày dạy âm nhạc
[17] In Meno
[91e] chúng ta được biết Protagoras (c. 490–420 TCN) sống đến gần tuổi 70, và
đã dạy học trong khoảng 40 năm.
[18]
tốt hơn: (better Greek: beltion)
[19] Zeuxippus người thành Heraclea (thế kỉ 5
TCN) một thày dạy vẽ trong thời cổ, ở Athens
[20] một thày dạy chơi sáo
[21]
‘euboulia’: cân nhắc suy nghĩ vững chắc
[22] Tài khéo, kỹ thuật (techne)
[23]
The Athenian Ecclesia (Greek Ekklēsia = “gathering of those summoned”), trong
thời cổ Hellas, là hội đồng dân chúng gồm tất cả công dân trong một polis.
[24] archer– police: ‘cảnh sát bắn cung’: Ở
Athens, những người được gọi là “Scythian Archers,” là những người có thể hay
không đến từ Scythia (Trung Á) và cũng có thể hay không là những người chuyên
bắn cung, họ phục vụ thành phố như những người canh gác, hay những cảnh sát giữ
trật tự trong những hội họp công cộng. Họ được trao quyền dùng vũ lực với những
công dân tự do Athens trong những trường hợp đặc biệt.
[25] Pericles (c.495–429 TCN), Nhà chính trị
và tướng lãnh vĩ đại của Athens. Người đấu tranh cho nền dân chủ của Athens,
nhưng theo đuổi một chính sách đế quốc và chủ mưu những chiến lược của Athens
trong Chiến tranh Peloponnesian, đưa đến sự xụp đổ của Athens. Ông đã xuống
lệnh xây dựng đền Parthenon năm 447, và là người lãnh đạo tối cao trong thời kỳ
lịch sử huy hoàng nhất của Athens.
[26] Virtue –Arete (ἀρετή),
trong cơ bản, có nghĩa là “sự xuất sắc” bất cứ loại nào và không chỉ của con
người.
Quan tâm chủ yếu trong Protagoras là về khái niệm ‘xuất sắc’:
xuất sắc là gì, và có được nó thế nào? Từ ngữ Greek ‘Arete’ thường được dịch là sang tiếng Anh là ‘virtue’ (hay Pháp
=‘la vertu’) và có nghĩa tổng quát là ‘đức hạnh’, nhưng trong tiếng Greek, nó
cũng có thể còn có những nghĩa (như Protagoras kể ra) như: sự xuất sắc ( thể
hiện như những đức hạnh) như sự tiết độ, công bằng, kính tín, và ngay cả can
đảm. Vì vậy, nếu chỉ hiểu ‘arete’ ở đây là ‘virtue’, nghĩ là ‘đức hạnh’ như
những gì được xem là những phẩm chất đạo đức (đáng mong ước) của con người, sẽ đi
đến sai lầm, không hiểu được tại sao có sự tranh luận giữa Socrates và
Protagoras; nên tôi tạm dịch với nghĩa vốn vẫn rộng rãi của nó trong tiếng
Greek là ‘sự xuất sắc’, khái niệm tương đương nhất với ‘arete’ tôi được biết
trong tiếng Việt, hay khi muốn nhấn mạnh khía cạnh đạo đức : ‘xuất sắc (như)
đức hạnh’
Sự xuất sắc có thể chỉ về những tính chất
tốt đẹp của những sự vật việc, những đối tượng và những hình thức của những
hành vi, không phải lúc nào cũng chỉ bao gồm trong khái niệm ‘đức hạnh’ trong
đạo đức.
Về tính chất tốt đẹp của những sự vật,
những chỗ nào khác, tôi đã dịch là ‘tài khéo’ (sự khéo léo, sự lành nghề, sự
thạo nghề) khi phải nhìn theo hướng kỹ thuật (techne). Thí dụ: sự xuất sắc (tài khéo) có thể thấy trong một người
thợ rèn là khả năng khéo léo (giỏi giang) của ông làm ra được những con dao rất
sắc, (hay ‘đức hạnh’ của người thợ rèn); một con dao sắc cũng có sự xuất sắc
của nó, ‘tài khéo’ của nó, hay ‘đức hạnh’ của nó, đó đơn giản chính là sự sắc
bén của nó,
