Người-gót: một Lịch sử Ngắn gọn của Ngày mai
(Homo
Deus: A Brief History of Tomorrow)
Yuval
Noah Harari
“Nghiên cứu lịch sử nhằm nới lỏng sự kìm kẹp của quá khứ ... Nó sẽ không
bảo chúng ta chọn lựa những gì, nhưng ít nhất nó cho chúng ta có được nhiều lựa chọn
hơn.” – Yuval Noah
Harari
Lời Giới
thiệu của Tác giả:
Sapiens: một Lịch sử Ngắn gọn của loài Người
đã mô tả loài người đã chinh phục thế
giới như thế nào, nhờ vào khả năng có một không hai của họ để tin vào những huyền
thoại tập thể về những gót, về tiền bạc, về bình đẳng và tự do. Người-gót: một Lịch sử Ngắn gọn của Ngày
mai xem xét những gì có thể xảy ra với thế giới, khi những huyền thoại cũ
này kết hợp với những kỹ thuật mới có quyền năng giống như của gót, như AI
trong những computer ứng xử như con người [1],
và công nghệ di truyền học. [2]
Khi
Người-khôn ngoan (Homo sapiens) trở
thành Người-gót (Homo-deus), những vận
mệnh mới chúng ta sẽ đặt định cho chính chúng ta sẽ là gì? Như những gót-tự-làm-nên của hành tinh trái đất,
những dự án nào chúng ta nên thực hiện, và chúng ta sẽ bảo vệ hành tinh mỏng
manh này và chính loài người như thế nào từ sức mạnh có khả năng hủy diệt của
chúng ta? Tập sách Homo Deus cho
chúng ta một cái nhìn vội vàng và chỉ được phần nào về những giấc mơ và những
ác mộng vốn sẽ định hình thế kỷ 21.
Sapiens đã giải thích loài
người đã đi đến cai trị hành tinh như thế nào. Homo Deus xem xét tương lai của chúng ta. Nó
pha trộn khoa học, lịch sử, triết học, và mọi ngành ở giữa, cung cấp một cái
nhìn về ngày mai mà lúc đầu có vẻ khó hiểu nhưng thấy ngay không thể phủ nhận: con
người sẽ nhanh chóng mất đi không chỉ tư thế thống trị của mình, nhưng chính ý
nghĩa của nó. Và chúng ta cũng không nên đứng yên chờ đợi sự kháng cự xảy ra, –
trong khi những ý tưởng, khái niệm và lý thuyết trong khoa học viễn tưởng ưa chuộng
của chúng ta nhìn con người chiến đấu chống những máy móc, nhân danh tự do và
chủ nghĩa cá nhân [5],
trong thực tế, những huyền thoại nhân bản này trong lâu dài sẽ bị loại bỏ, cũng
sẽ lỗi thời như những băng cassette hay lối múa cầu gió gọi mưa . Điều này nghe
có vẻ báo động, nhưng thay đổi thì luôn luôn gây sợ hãi.
Trong thế kỷ vừa qua, loài người đã xoay sở
để làm những điều tưởng đã không thể làm được, và kiềm chế được nạn đói, bệnh dịch
và chiến tranh. Ngày nay, nhiều người chết vì ăn quá nhiều hơn chết vì thiếu
hay không có ăn; nhiều người chết vì tuổi già hơn số chết vì bệnh truyền nhiễm đương
khi tuổi trẻ; và số người tự tử trong thời bình (ở những quốc gia tiền tiến) nhiều
hơn số bị giết trong những chiến tranh địa phương hiện đại. Chúng ta là loài
duy nhất trong lịch sử lâu dài của trái đất đã tự một tay thay đổi toàn bộ hành
tinh, và chúng ta không còn mong đợi bất kỳ thần linh nào cao hơn để định hình
số phận của chúng ta cho chúng ta.
Thành công nuôi thêm tham vọng, và bước tiếp,
loài người sẽ tìm kiếm sự không chết, hạnh phúc vô biên và sức mạnh thần linh của
sự sáng tạo. Nhưng chính việc theo đuổi những mục tiêu này cuối cùng sẽ làm cho
hầu hết con người thành thừa thãi. Thế nên, từ đây chúng ta sẽ đi về đâu? Đối với
những khởi đầu, ngày nay chúng ta có thể làm những lựa chọn với mắt mở xa rộng đến
nơi nào chúng đang dẫn chúng ta hướng tới. Chúng ta không thể ngăn chặn bước chân
của lịch sử, nhưng chúng ta có thể ảnh hưởng đến hướng đi của nó.
Đoán trước tương lai thường được hình dung với
những giả định rằng ngày mai, ở trung tâm của nó, trông sẽ giống cũng như ngày
nay – chỉ khác là chúng ta sẽ có những kỹ thuật mới tuyệt vời, nhưng những giá
trị nhân văn ngày nay như tự do và bình đẳng sẽ vẫn dẫn đường cho chúng ta. Homo Deus tháo gỡ hết những giả định này
và mở mắt chúng ta đến một phạm vi rộng lớn của những gì có thể thay thế, với
những luận chứng đầy thách thức trên từng trang sách:
-
Sau bốn tỉ năm của sự sống hữu
cơ, kỷ nguyên của sự sống vô cơ bây giờ bắt đầu.
-
Những sản phẩm chính của kinh tế
thế kỷ XXI sẽ không là tơ sợi, xe cộ và vũ khí, nhưng là những cơ thể, những bộ
óc và những não thức.
-
Trong khi cách mạng công nghiệp
đã tạo ra giai cấp thợ thuyền, cuộc cách mạng lớn tiếp theo sẽ tạo ra giai cấp
vô dụng.
-
Cách con người trước đây đã đối
xử với những động vật (khác) là một biểu thị tốt cho thấy con người được nâng cấp
sẽ đối xử như thế nào với phần chúng ta còn lại.
-
Islam Cực đoan có thể sẽ phải vừa
rút lui vừa đánh tập hậu, nhưng những tôn giáo có ảnh hưởng thực sự, bây giờ sẽ
xuất hiện từ Thung lũng Silicon hơn là Trung Đông.
-
Dân chủ và thị trường tự do sẽ
cùng sụp đổ một khi Google và Facebook biết chúng ta hơn chúng ta biết chính
mình, và uy quyền chuyển từ con người cá nhân đến những algorithm trên network
-
Chúng ta sẽ chủ tâm từ bỏ quyền
giữ những gì riêng tư trong việc theo đuổi những gì mang lại sức khỏe tốt hơn.
-
Con người sẽ không đánh nhau với
những máy móc; họ sẽ hợp nhất với chúng. Chúng ta đang hướng tới hôn nhân chứ
không tới chiến tranh.
-
Hầu hết chúng ta sẽ không dự phần
vào những quyết định kỹ thuật xem liệu chúng sẽ tác động thế nào đến đời sống của
chúng ta, bởi vì hầu hết chúng ta không hiểu nó (có bao nhiêu người trong chúng
ta bỏ phiếu chọn lựa cách Internet, lấy thí dụ, sẽ hoạt động thế nào?).
Đây là hình dạng của thế giới mới, và khoảng
cách giữa những người nhảy lên toa tàu (tương lai) và những người còn lại đằng
sau sẽ lớn hơn so với khoảng cách giữa những đế quốc kỹ nghệ và những bộ lạc
nông nghiệp, lớn hơn cả khoảng cách giữa Sapiens và người Neanderthal. Đây là
vũ đài tiếp theo của tiến hóa. Đây là Homo
Deus.
Yuval
Noah Harari
Lê Dọn Bàn tạm dịch – bản nháp thứ nhất
(Oct/2016)
[1] AI: Artificial Intelligence: Trí tuệ nhân tạo (hay
‘machine intelligence’ = máy móc thông minh).
1.
Artificial Intelligence, trước hết là một ngành học
của khoa học computer về lý thuyết và phát triển hệ thống computer có khả năng
thực hiện những công việc thường đòi hỏi trí tuệ của con người (người Nhật và
Tàu dịch là 人工智能: nhân công trí năng, chúng ta dịch (tối nghĩa, không có vẻ ‘thông
minh’) là thông minh nhân tạo).
Hiện nay, AI được hiểu với nghĩa rộng rãi hơn là sự mô
phỏng những tiến trình trí tuệ con người bằng máy móc, đặc biệt là những hệ
thống computer. Những tiến trình này gồm học tập (thu tập thông tin và quy tắc
dùng những thông tin), lý luận (dùng những quy luật lôgích để đi đến những kết
luận rõ ràng, hợp lý), và tự sửa chữa. Những ứng dụng cụ thể của AI gồm hệ
thống chuyên môn (expert systems), nhận hiểu tiếng nói (speech recognition), và
nhìn bằng máy (machine vision).
Khó khăn với một định nghĩa cho AI, nằm trong chính từ ‘intelligence’ – vì chưa và có lẽ không bao giờ có trả lời được cả khoa học lẫn triết học cùng chấp nhận cho câu hỏi ‘thông minh là gì’; Những nhà khoa học đã đi đến một định nghĩa để có thể làm việc trong khoa học AI: ‘thông minh là phần của khả năng dùng ‘tính toán’ để đi đến những mục tiêu trong thế giới thực tại’, như thế ‘có nhiều loại thông minh/ trí tuệ khác nhau với những trình độ khác nhau, trong con người, loài vật’, và ‘một số máy móc’. Khả năng tính toán đó, như chúng ta thấy, là khả năng đặc biệt của computer. Do đó, sự tiến bộ và phát triển của khoa học và kỹ thuật AI cũng đồng thời là của khoa học và công nghệ computer.
2.
Khó khăn với một định nghĩa cho AI, nằm trong chính từ ‘intelligence’ – vì chưa và có lẽ không bao giờ có trả lời được cả khoa học lẫn triết học cùng chấp nhận cho câu hỏi ‘thông minh là gì’; Những nhà khoa học đã đi đến một định nghĩa để có thể làm việc trong khoa học AI: ‘thông minh là phần của khả năng dùng ‘tính toán’ để đi đến những mục tiêu trong thế giới thực tại’, như thế ‘có nhiều loại thông minh/ trí tuệ khác nhau với những trình độ khác nhau, trong con người, loài vật’, và ‘một số máy móc’. Khả năng tính toán đó, như chúng ta thấy, là khả năng đặc biệt của computer. Do đó, sự tiến bộ và phát triển của khoa học và kỹ thuật AI cũng đồng thời là của khoa học và công nghệ computer.
2.
Trí tuệ nhân tạo (AI), như thế, đã hiểu là sự phát
triển những computer, để chúng có thể thực hiện những công việc thông thường,
nhưng đòi hỏi một trình độ hiểu biết nào đó của con người. Những computer, hay
những dụng cụ máy móc trong đó computer điều khiển, hoạt động như có trí tuệ
của con người. Trí tuệ nhân tạo (AI cổ điển – Classic AI) hướng đến mục đích
nhằm thiết lập những computer có thể ‘nhìn, nghe’ và ‘hiểu’ được tiếng nói con
người. Bắt đầu là hoạt động đơn giản, chẳng hạn như thông dịch ngôn ngữ, đi đến
phức tạp hơn, đòi hỏi sự tham khảo, so sánh, chọn lựa, để đi đến có thể quyết
định, trả lời những giải đáp cho hành động, tương tự như một con người có hiểu
biết và suy nghĩ. Những phát triển về kỹ thuật lẫn công nghệ của ngành này ngày
càng tăng, và rất nhiều hứa hẹn. Mỗi ngày, liên tục cho ra đời những lý thuyết,
khảo cứu, mô hình, bản mẫu đầu, ...tất cả trong một nỗ lực để làm chúng ta tiến
gần hơn đến kỷ nguyên của Trí tuệ Nhân tạo. Nếu thành công, điều này có nghĩa,
trước hết là một cách sinh sống, làm việc, và vận chuyển hoàn toàn khác lạ.
Theo Stephen Hawking: “[Trí tuệ nhân tạo là] một trong
hai: điều hay nhất hoặc điều tồi tệ nhất từng xảy ra cho loài người”, “vì vậy
việc làm nó cho đúng có giá trị lớn vô cùng” và “Việc phát triển của trí tuệ
nhân tạo dầy đủ và trọn vẹn có thể báo hiệu sự kết thúc của loài người”, Những
trí tuệ lỗi lạc đương thời khác, như Elon Musk và Bill Gates, đều đồng ý với
Hawking, nói rằng trí tuệ nhân tạo có thể có khả năng quét sạch loài người nếu
nó đi sai. Elon Musk nói rằng trí tuệ nhân tạo là “đe dọa lớn nhất cho sự có
mặt của chúng ta”.
Từ những tranh luận ban đầu như: ‘máy móc thay thế con
người?”, ‘máy móc có AI?’ ‘AI có thông minh không?’ nhưng trước hết, ‘thế nào
là thông minh? rồi đi đến ‘chỉ những gì sống mới có thể gọi là có tinh thần, có
trí tuệ, có sự thông minh, còn máy móc với những chip computer có trí tuệ
không? ,... Rồi đi đến ‘Trí tuệ là gì?’, ‘Thế nào là ‘sống?’, ‘Sống khác với
Chết? hay không khác?’... ...AI như thế đã làm mới và sống lại những câu hỏi
triết lý, khi biên giới giữa vật lý học và sinh học hiện có vẻ không rõ ràng trắng
đen như một trăm năm trước.
3.
Tạm chia, có ba loại lớn của AI:
(a) Artificial Narrow Intelligence (ANI): Trí tuệ Nhân tạo Hẹp: Đôi khi được gọi là
AI yếu, Trí tuệ Nhân tạo Hẹp là AI chuyên về một lĩnh vực, làm một công tác.
(b)
Artificial General Intelligence (AGI): Trí
tuệ Nhân tạo Tổng quát: Đôi khi được gọi là AI mạnh, hoặc AI Mức-Con người.
Trí tuệ Nhân tạo Tổng quát là một computer cũng thông minh như một con người
trong hầu hết lĩnh vực rộng rãi – một bộ máy có thể thực hiện bất kỳ công việc nào
xem có vẻ ‘khôn ngoan’ vì một người có trí tuệ mới có thể làm được. AGI có “một
khả năng trí tuệ tổng quát, trong đó gồm khả năng suy luận, dự tính, giải quyết
vấn đề, suy nghĩ trừu tượng, hiểu được những ý tưởng phức tạp, học hỏi nhanh,
và tự học hỏi từ kinh nghiệm”. AGI sẽ có thể làm tất cả những điều này dễ dàng
như con người.
(c)
Artificial Superintelligence (ASI): Trí
tuệ Nhân tạo Siêu việt: Nick Bostrom định nghĩa ASI như “một trí tuệ thông
minh hơn nhiều, so với những bộ óc thông minh nhất của con người, trong mọi
lĩnh vực thực tại, gồm cả sáng tạo khoa học, khôn ngoan và kỹ năng ứng xử tổng
quát”. ASI đi từ những computer thông minh chỉ hơn một con người một chút, đến
những computer hàng nghìn tỷ lần thông minh hơn – trong tất cả mọi lĩnh vưc.
ASI là lý do dẫn đến những bàn luận về những vấn đề trong phân định sống và chết,
khái niệm như “không chết” và “tuyệt chủng”.
Đến nay, con người đã chinh phục loại AI thấp nhất: ANI
trong nhiều ứng dụng thông thường gặp hàng ngày, và khắp nơi. Cuộc cách mạng AI
đang diễn ra, là con đường từ ANI, qua AGI, để đi đến ASI – một con đường chúng
ta đã bắt đầu, và chúng ta có lẽ sẽ tồn tại, hoặc không tồn tại, một trong hai,
nhưng chắc chắn cuộc cách mạng này sẽ thay đổi tất cả mọi sự vật việc, kể cả chính
‘sự sống’ lẫn ‘con người’, như chúng ta biết và hiện có trên quả đất này.
[2] genetic
engineering
[3] Welfare State: Quốc gia có những
chính sách toàn quốc để thực hiện chế độ trợ giúp xã hội, điển hình vẫn nhắc là
những quốc gia dân chủ xã hội Bắc Âu: Sweden, Norway, Netherlands. Trong các quốc
gia đó, những mạng lưới được thành lập vững chắc gồm những tổ chức xã hội đóng
vai trò quan trọng trong việc bảo vệ và thúc đẩy kinh tế và thịnh vượng xã hội
cho mọi công dân. Nó dựa trên nguyên tắc bình đẳng về cơ hội, chủ trương phân
phối của cải công bằng, và nhà nước thường nhận trách nhiệm cộng đồng với những
người thiếu khả năng, để giúp họ có những nhu cầu sinh sống tối thiểu của một đời
sống tốt đẹp.
[4] gadgets:
những đồ dùng nhỏ mới lạ bằng máy móc điện toán, mới đến nỗi người dùng thường
vẫn chưa biết tên gọi (gizmos)
[5]
Individualism: chủ nghĩa nghĩa cá
nhân (rõ hơn, chủ nghĩa nghĩa cá nhân tự do): có quan điểm về đạo đức, chính
trị hay xã hội, đều nhấn mạnh vào sự độc lập của con người và sự quan trọng của
sự tự lực, dựa vào chính mình, và tự do của cá nhân. Nó phản đối sự can thiệp từ
bên ngoài con người với những lựa chọn của một người, cho dù đến từ xã hội, nhà
nước hay bất kỳ nhóm, hay tổ chức nào (tập thể hay nhà nước), và nó cũng phản
đối những quan điểm chủ trương truyền thống, tôn giáo hay bất kỳ hình thức bên
ngoài nào khác của đạo đức phổ thông được đem dùng vào việc hạn chế lựa chọn
của một người trong xã hội trong những hành động của người ấy.
