Phaedo
(Về Hồn-người)
(Φαίδων, Phaidōn)
Plato (Πλάτων, Plátōn, 428/427– 348/347 TCN)
(... tiếp theo)
Thêm nữa, nếu một gì đó tồi tệ hơn đi
đến thành ra, không phải là nó đến từ cái tốt hơn, và công chính hơn đến từ bất
công hơn?
Luận chứng thứ nhì
(70e)
Đừng có, ông nói, tự giới hạn mình vào loài người, nếu bạn
muốn hiểu điều này dễ dàng hơn, nhưng hãy gồm tất cả động vật và tất cả những thực
vật vào trong xem xét, và vắn tắt, gồm tất cả mọi sự vật việc mà chúng đi đến thành
ra là, chúng ta hãy xem không biết có phải chúng thành ra theo lối này hay
không, có nghĩa là, từ những đối nghịch của chúng, nếu chúng có giống như vậy,
như cái đẹp là đối nghịch của cái xấu, và công chính là của không-công chính,
và một nghìn những thứ khác thuộc loại như thế. Chúng ta hãy xem xét liệu những
thứ vốn có một đối nghịch phải tất yếu đi đến thành ra từ đối nghịch của chúng,
và không từ nơi nào khác, lấy thí dụ như khi một gì đó đi đến thành lớn hơn, nó
nhất thiết phải trở thành lớn hơn từ từng trải qua là nhỏ hơn khi trước.
Đúng.
Sau đó, nếu một gì đó nhỏ hơn đi đến thành ra, nó sẽ đến từ một
gì đó từng trải qua là lớn hơn khi trước, vốn đã trở thành nhỏ hơn?
Đó là thế, ông nói.
Và cái yếu hơn đi đến thành ra từ cái
mạnh hơn, và nhanh hơn từ chậm hơn?
Chắc vậy rồi.
Dĩ nhiên.
Như thế, chúng ta đã thiết lập đầy đủ
rằng tất cả những sự vật việc đi đến thành ra theo cách này, những đối nghịch
từ những đối nghịch?
Chắc chắn rồi.
Có thêm một điểm nữa, một gì đó loại như
thế này, về những đối nghịch này: những cặp đối nghịch này, giữa mỗi cặp có hai
tiến trình: từ cái này đến cái kia, và sau đó nữa, từ cái kia trở về cái đầu
tiên, giữa lớn hơn và nhỏ hơn có tăng và giảm, và chúng ta gọi một món đang tăng
lên và món kia đang giảm bớt?
Đúng, ông nói.
Và cũng thế nữa, có sự tách biệt và
sự kết hợp, làm lạnh và làm ấm, và tất cả những điều đó, ngay cả khi đôi khi
chúng ta không có một tên gọi cho tiến trình này, nhưng trong thực tại nó phải là
ở khắp nơi mà chúng đi đến thành ra từ một này sang một kia, và rằng có một tiến
trình của sự trở thành từ một này vào trong một kia, phải không?
Cam đoan thế, ông nói.
Như thế sau đó, là có một đối nghịch
với sinh-sống, như ngủ là đối nghịch với thức?
Hoàn toàn như vậy, ông nói.
Nó là gì?
Là-chết, ông nói.
Do đó, nếu đây là những đối nghịch, chúng
đi đến thành ra từ cái này sang cái kia, và có hai tiến trình của sự sản sinh giữa
hai?
Dĩ nhiên.
Tôi sẽ cho bạn biết, Socrates nói,
một trong hai cặp tôi vừa nói về, cặp đôi chính nó và hai tiến trình, và bạn sẽ
cho tôi biết cái kia. Ý tôi là, ngủ và tỉnh thức, tỉnh thức đến từ giấc ngủ, và
ngủ đến từ sự tỉnh thức. Trong hai tiến trình, một là sẽ đi-ngủ, một kia là đương
thức-dậy. Bạn có chấp nhận như thế, hay không?
Chắc chắn.
Bạn hãy nói với tôi trong cùng một
cách về sống và chết. Bạn có không nói rằng là đã-chết thì ngược lại với đương-sống?
Tôi có nói thế.
Và chúng đi đến thành ra với nhau,
cái này từ cái kia?
Vâng.
Những gì đi đến thành ra đang-sống?
Là đã-chết.
Và những gì đi đến thành ra từ đã-chết?
Người ta phải đồng ý rằng nó là đương-sống.
Sau đó, Cebes, những sinh vật và
những sự vật việc đi đến thành ra là từ cái đã-chết?
Như thế nó xem dường hiện ra, ông
nói.
Vậy sau đó, những hồn người của chúng
ta hiện hữu trong thế giới bên dưới (cõi chết).
Điều đó xem dường nhiều phần chắc có
thể xảy ra.
Vậy sau đó, trong trường hợp này, một
trong hai tiến trình của sự trở thành thì rõ ràng, cho sự đã-chết thì đủ rõ
ràng, hay nó thì không?
Nó thì chắc chắn.
Như thế sau đó, chúng ta sẽ làm gì? Chúng
ta có sẽ không cung cấp tiến trình ngược lại của sự trở thành hay không? Có
phải tự nhiên là khập khiễng (chỉ có một chân) trong trường hợp này không? Hay
chúng ta phải cung cấp một tiến trình của sự trở thành đối nghịch với đã-chết?
Chúng ta chắc chắn phải.
Và đó là gì?
Đi đến thành sự sống, lần nữa.
Do đó, ông nói, nếu có một sự việc loại
như vậy, như đi đến với sự sống một lần nữa, nó sẽ là một tiến trình từ kẻ chết
để đi đến người sống?
Hoàn toàn như vậy.
Sau đó, có đồng ý giữa chúng ta rằng cái
sống đến từ cái chết theo cách này không kém gì hơn cái chết đến từ cái sống,
và nếu đó là như vậy, nó có vẻ là một bằng chứng đầy đủ rằng những hồn người
của người chết phải là ở một nơi nào đâu đó, mà từ đó họ có thể trở lại lần
nữa.
Tôi nghĩ, Socrates, ông nói, rằng
điều này theo sau từ những gì chúng ta đã đồng ý.
Xem xét theo lối này, Cebes, ông nói,
như tôi nghĩ, rằng chúng ta đã không sai lầm khi đồng ý. Nếu hai tiến trình của
sự trở thành không luôn luôn cân bằng lẫn nhau như thể chúng đang đi vòng quanh
trong một vòng tròn, nhưng nếu sự sinh sản xuất phát từ điểm này đến điểm đối
diện của nó theo một đường thẳng và nó không quay lại một lần nữa với đối nghịch,
hay không làm một vòng trở lại nào, bạn có nhận ra rằng tất cả mọi sự vật việc
rồi cuối cùng sẽ là trong cùng trạng thái tương tự, bị ảnh hưởng theo cùng một
cách, và thôi, không còn trở-thành?
Ông muốn nói sao? Cebes hỏi.
Điều không là khó để hiểu những gì ý tôi
muốn nói. Nếu, lấy thí dụ, đã có một tiến
trình loại giống như đi ngủ, nhưng không có tiến trình tương ứng của thức dậy,
bạn sẽ nhận ra rằng đến sau cùng, tất cả mọi sự vật việc sẽ cho thấy câu chuyện
của Endymion [1] không có ý nghĩa. Sẽ là không còn mục đích nào cho nó nữa, vì tất cả
mọi sự vật việc rồi sẽ có cùng một kinh nghiệm như của Endymion, và là ngủ
thiếp. Và nếu tất cả mọi sự vật việc đều được kết hợp và không có gì bị phân tách
ra, câu nói của Anaxagoras [2] sẽ sớm thành sự thực, “rằng tất cả những sự vật việc đã là pha trộn với
lẫn nhau”. Trong cùng một cách, bạn Cebes thân yêu của tôi ơi, nếu tất cả mọi sự
vật việc mà đã từng nhận lấy đời sống rồi nếu chết đi, và rồi vẫn giữ yên trong
trạng thái đó, và không đi vào sự sống một lần nữa, sẽ không phải là rồi tất cả
mọi sự vật việc cuối cùng đều phải chết và không gì là còn sống? Ngay cả nếu cái
sống đến từ một vài nguồn khác đi nữa, và tất cả những gì từng sống đó đều đã chết,
làm thế nào có thể tất cả mọi sự vật việc tránh không bị hút hết vào trong cái
chết?
Sẽ không thể là điều đó được,
Socrates, Cebes nói, và tôi nghĩ rằng những gì ông nói là tất cả cùng đúng.
Luận chứng thứ nhì
(72e-78b)
Tôi nghĩ, này Cebes, ông nói, rằng
đây thì rất chắc chắn là trường hợp xảy ra, và rằng chúng ta đã không bị lừa
dối khi chúng ta đồng ý về điều này: trong sự thật, đi đến với sự sống lại lần
nữa, thì xảy ra, người sống đến từ kẻ chết, và những hồn người của kẻ chết thì tồn
tại.
(73a)
Thêm nữa, Socrates, Cebes lại bàn
luận, giống như thế cũng là trường hợp xảy ra, nếu lý thuyết đó là đúng mà ông vẫn
quen nhắc đến thường xuyên, rằng đối với chúng ta sự học tập thì không gì khác
hơn là sự nhớ lại [3]. Theo như điều này, chúng ta phải ở một vài thời gian xảy ra trước đây,
đã học được những gì bây giờ chúng ta nhớ lại. Điều này chỉ có thể có được nếu hồn
của chúng ta đã hiện hữu ở đâu đó trước khi nó mang lấy hình dạng con người
này. Vì vậy, cũng theo lý thuyết này nữa, hồn người chắc có thể là một gì đó không
chết.
Cebes, Simmias nói chen vào, những
bằng chứng của điều này là gì? Nhắc tôi với, vì tôi không hoàn toàn nhớ lại được
chúng vào lúc này.
Có một lập luận tuyệt hay, Cebes cho
biết, cụ thể là khi tra hỏi nhiều người theo cách thức đúng, họ luôn luôn đem cho
trả lời đúng của tự ý riêng họ, và họ không thể làm điều này nếu họ đã không sở
hữu hiểu biết và sự giải thích đúng sẵn nằm bên trong họ. Khi đó, nếu có một
người cho họ thấy một hình vẽ giản đồ hay một gì khác thuộc cùng loại giống tựa
thế, điều này sẽ cho thấy rõ ràng nhất rằng đó là trường hợp xảy ra.[4]
Simmias, nếu điều này không thuyết phục bạn,
Socrates nói, hãy xem không biết bạn có đồng ý nếu chúng ta xem xét nó trong một
vài cách cùng loại giống như thế này, vì có phải bạn nghi ngờ rằng những gì
chúng ta gọi là sự học tập là sự nhớ lại?
Đó không phải là gì tôi nghi ngờ, Simmias nói,
nhưng tôi muốn thử nghiệm chính điều chúng ta đang thảo luận, sự nhớ lại, và từ
những gì Cebes đã tiếp nhận để nói ra, bây giờ tôi đang nhớ lại và tôi hầu như
hoàn toàn được thuyết phục. Thế nhưng, bây giờ tôi thích sẽ được nghe cách ông
đã có ý định để giải thích nó.
Cách này, ông nói. Chúng ta chắc chắn đồng ý rằng nếu
bất kỳ một ai nhớ lại bất kỳ điều gì, người ấy phải đã biết nó trước rồi.
Hoàn toàn như thế, ông nói.
Không phải là chúng ta cũng đồng ý rằng khi hiểu biết
đi đến não thức trong cách này, nó là sự nhớ lại? Tôi nói cách nào có nghĩa gì?
Như thế này: khi một người nhìn thấy, hoặc nghe thấy, hoặc bằng cách nào đó nhận
thấy một điều gì, và không chỉ biết điều đó, nhưng cũng nghĩ đến một điều khác,
vốn hiểu biết là không giống nhưng khác nhau, không phải chúng ta là đúng để
nói rằng ông ta nhớ lại điều thứ hai đã đi đến trong não thức của ông ta?
Ông nói thế nghĩa là thế nào?
Những điều tựa như thế này: biết một người thì chắc
chắn là một hiểu biết khác biệt với hiểu biết một cây đàn lyre.
Dĩ nhiên.
Tốt, bạn biết những gì xảy ra với những người yêu
nhau: bất cứ khi nào họ nhìn thấy một cây đàn lyre, quần áo, hoặc bất cứ
gì khác mà người yêu của họ đã thường quen sử dụng, họ biết cây đàn lyre,
và hình ảnh của đứa trẻ trai mà cây đàn thuộc về nó, đi vào trong não thức của
họ. Đây là sự nhớ lại, giống đúng như một người nào đó, khi nhìn thấy Simmias,
thường nhớ lại Cebes, và có hàng nghìn những sự xảy ra khác cùng loại giống thế.
Quả thực vậy, có hàng nghìn, Simmias nói.
Có phải loại này của sự vật việc
không là một loại của sự nhớ lại? Ông nói, đặc biệt như thế khi người ta có
kinh nghiệm điều ấy về những sự vật việc mà người ta đã quên, vì một thời gian
khá dài, người ta đã không nhìn thấy chúng, phải không? – Hầu như vậy.
Thêm nữa, ông nói, có thể nào khi một
người nhìn thấy hình vẽ một con ngựa hay một cây đàn lyre nhớ lại một người, hoặc khi nhìn thấy một hình vẽ Simmias nhớ lại Cebes?
– Chắc chắn thế.
Hay nhìn thấy một hình vẽ của
Simmias, nhớ lại chính Simmias? – Người ấy chắc chắn có thể.
Trong tất cả những trường hợp này, sự
nhớ lại có thể được những sự vật việc tương tự có cơ hội gây nên, nhưng có phải
nó cũng có thể được những sự vật việc không tương tự có cơ hội gây nên? – Nó có
thể.
Khi sự nhớ lại có nguyên nhân là
những sự vật việc tương tự, phải chăng người ta không nhất thiết cũng kinh
nghiệm điều này: để xem xét không biết sự tương tự với sự vật việc đó vốn một
người nhớ lại thì đầy đủ hay thiếu hụt trong bất kỳ phương diện nào hay không –
Người ta phải thế.
Hãy xem xét, ông nói, không biết đây có
là trường hợp xảy ra không: chúng ta nói rằng có một gì đó thì ngang bằng nhau.
Tôi không có ý nói, một cây gậy bằng một cây gậy, hoặc một hòn đá bằng một hòn đá,
hoặc bất cứ gì thuộc loại tựa thế đó, nhưng một gì khác ngoài tất cả những điều
này, bản thân sự Ngang-bằng. Có phải chúng ta sẽ nói rằng điều này hiện hữu hay
không?
Quả thực, chúng ta sẽ nói, nhờ Zeus,
Simmias nói, định rõ nhất.
Và chúng ta có biết đây là gì không?
– Chắc chắn biết.
Từ chốn nào chúng ta đã có hiểu biết về
nó? Có phải nó không từ những điều chúng ta vừa nhắc đến mới đây, từ sự nhìn
thấy những gậy, những đá, hoặc một số những sự vật việc khác mà chúng là ngang bằng
nhau, chúng ta đi đến để nghĩ về điều đó khác vốn là khác nhau với chúng?
Hoặc không phải là nó xem dường với bạn
là khác nhau? Nhìn nó cũng theo cách này: đôi khi, bạn có xem những hòn đá và
những cây gậy là bằng nhau, trong khi chúng vẫn giữ nguyên là một, lại xuất
hiện với một người là bằng nhau, và một người khác là không bằng nhau – Chắc
chắn chúng có thế.
Nhưng còn bản thân sự ngang bằng nhau
(bạn nghĩ sao)? Có bao giờ chúng đã từng xuất hiện không ngang bằng nhau với
bạn, hay sự Ngang bằng là sự không-Ngang bằng?
Không bao giờ, Socrates.
Những sự vật việc ngang bằng nhau và
sự Ngang bằng bản thân nó, như thế chúng không là một như nhau?
Tôi không nghĩ chúng là cùng là một như
nhau gì hết tất cả, Socrates.
Nhưng nó thì chắc chắn là từ những
điều ngang bằng nhau, mặc dù chúng đều khác với sự Ngang bằng, mà bạn đã rút ra
được, và nắm được hiểu biết về tính chất ngang bằng?
Rất đúng, Socrates.
Cho dù nó là giống như chúng, hay
không giống như chúng?
Chắc chắn thế.
Không làm thành khác biệt. Miễn là
khi nhìn thấy một điều làm cho bạn nghĩ đến một điều khác, cho dù nó là tương
tự hoặc không tương tự, có phải điều này tất yếu là sự nhớ lại?
Hoàn toàn như vậy.
Vậy sau đó, ông nói, có phải chúng ta
kinh nghiệm một gì đó như thế này trong trường hợp những cây gậy bằng nhau và
những đối tượng bằng nhau khác, chúng ta vừa mới nhắc đến? Có phải chúng dường
như với chúng ta là đều ngang bằng nhau trong cùng một nghĩa như những gì là sự
Ngang bằng chính nó? Có phải là có một vài thiếu hụt trong tư thế hiện hữu của
chúng như sự Ngang bằng, hay là không có?
Một thiếu hụt đáng kể, ông nói.
Bất cứ khi nào, một người nào đó, khi
nhìn thấy một gì đó, nhận ra rằng điều mà bây giờ ông ta thấy, muốn được như
một vài thực tại nào khác, nhưng hụt hẫng thiếu xót, và không thể giống như là
điều khác đó, vì nó thì kém hơn, chúng ta có đồng ý rằng một người suy nghĩ như
trong chuyện này, là người phải có hiểu biết trước đó về điều mà ông nói nó thì
giống như thế, nhưng thiếu xót không ngang bằng như thế?
Nhất thiết phải thế.
Tốt, có phải chúng ta cũng có kinh
nghiệm này về những đối tượng bằng nhau và sự bản thân sự ngang bằng nhau, hay
chúng ta không có?
Rất chắc chắn là có.
Sau đó chúng ta phải có hiểu biết về sự
Ngang bằng, trước thời gian đó, trước khi chúng ta lần đầu tiên thấy những đối
tượng bằng nhau, và nhận ra rằng tất cả những đối tượng này cố gắng để được như
sự Ngang bằng, nhưng bị thiếu hụt trong sự này.
Đó là như vậy.
Sau đó chắc chắn chúng ta cũng đồng ý
rằng khái niệm này của chúng ta xuất phát từ nhìn thấy, hoặc chạm vào, hoặc một
số tri thức giác quan khác, và không thể đi vào não thức của chúng ta trong bất
kỳ cách nào khác, vì tất cả những giác quan này, tôi nói, đều như nhau.
Chúng đều là như nhau, Socrates, dù ở
bất kỳ mức độ nào nhìn theo chú ý đến điều vốn lập luận của chúng ta mong làm
dễ hiểu, không cầu kỳ.
Những tri thức giác quan của chúng ta
phải chắc chắn làm chúng ta nhận ra rằng tất cả những gì chúng ta tri thức
thông qua chúng thì đang gắng gỏi để đạt đến mức vốn là sự Ngang bằng, nhưng chịu
thiếu hụt so với nó, hay chúng ta diễn tả nó thế nào đây?
Giống thế.
Vậy sau đó, trước khi chúng ta bắt
đầu nhìn thấy, hoặc nghe thấy, hoặc cách khác cảm nhận được, chúng ta phải đã có
hiểu biết về bản thân sự Ngang bằng, nếu như chúng ta đã sắp đưa dẫn những tri
thức giác quan của chúng ta với những đối tượng ngang-bằng nhau về với nó, và
nhận ra được rằng tất cả trong số chúng đã đều rất thiết tha muốn được như nó
(sự Ngang bằng), nhưng đã là thiếu kém hơn.
Điều đó đến theo từ những gì đã nói,
Socrates.
Nhưng chúng ta bắt đầu nhìn thấy và
nghe thấy và cách khác, nhận thức được, ngay sau khi sinh?
Chắc chắn thế.
Chúng ta, vậy sau đó, phải có được hiểu
biết về sự Ngang bằng trước khi này.
Vâng.
Xem dường như, sau đó, chúng ta phải
đã sở hữu nó trước khi sinh.
Có vẻ như vậy.
Do đó, nếu chúng ta có hiểu biết này,
chúng ta đã biết trước khi sinh, và ngay lập tức sau đó, không chỉ là sự Ngang
bằng, nhưng Lớn hơn, và Nhỏ hơn và tất cả những điều loại giống thế đó, vì lập
luận hiện nay của chúng ta thì không còn là về sự Ngang bằng hơn là về bản thân
cái Đẹp, bản thân cái Tốt, Công chính, Sùng tín, và như tôi nói, về tất cả
những điều đó vốn chúng ta đánh dấu bằng con dấu của “nó là gì,” cả khi chúng
ta đang đặt những câu hỏi và trả lời chúng. Vì vậy, chúng ta phải có được hiểu
biết của tất cả chúng trước khi chúng ta được sinh ra.
Đó là như vậy.
Nếu, sau khi đã thu tập được hiểu
biết này trong mỗi trường hợp, chúng ta đã không quên mất nó, chúng ta vẫn giữ hiểu
biết và có sự hiểu biết trong suốt đời của chúng ta, vì biết là để tiếp thu sự
hiểu biết, giữ nó và không đánh mất nó. Không phải là chúng ta gọi sự đánh mất của
kiến thức hiểu biết là sự quên lãng?
Chắc chắn nhất rồi, Socrates, ông
nói.
Nhưng, tôi nghĩ rằng, nếu chúng ta thu
nhận được hiểu biết này trước khi sinh, sau đó mất nó khi ra đời, và sau đó nữa,
bằng cách sử dụng những giác quan của chúng ta trong sự liên kết với những đối
tượng chúng ta đã nhắc đến đó, chúng ta đã thu hồi được hiểu biết chúng ta đã có
trước đây, sẽ không phải những gì chúng ta gọi là học tập là sự phục hồi của sự
hiểu biết của chúng ta, và chúng ta thì đúng khi gọi đây là sự nhớ lại?
Chắc chắn.
Điều đã được thấy là có thể được cho
một người nào đó để thấy, hay nghe, hay một cách khác, nhận ra một sự vật việc gì
đó, và bằng cách này để được đặt trong não thức một sự vật việc gì khác vốn người
ấy đã quên, và vốn có liên quan với nó bằng sự tương tự hoặc sự khác biệt. Dẫn
đến một trong hai điều sau, như tôi nói: hoặc là chúng ta được sinh ra với hiểu
biết về nó, và tất cả chúng ta biết điều đó trong suốt cuộc đời, hoặc những
người đó về sau này, chúng ta nói, được học tập, là chỉ ghi nhớ lại, và học tập
sẽ là sự nhớ lại.
Đó chắc chắn là trường hợp, Socrates.
Bạn chọn một nào trong hai, Simmias? Rằng
chúng ta được sinh ra với hiểu biết này, hoặc rằng chúng ta sau này nhớ lại những
điều mà chúng ta đã có hiểu biết từ trước?
Tôi không có cách chọn lựa nào ở thời
điểm này, Socrates.
Tốt, bạn có thể làm lựa chọn này
không? Ý kiến của bạn về nó là gì? Một người là người có hiểu biết sẽ có thể
có khả năng đem cho một giải thích về những gì ông ta biết, hay là ông ta sẽ
không có?
Ông ta chắc chắn phải có khả năng làm
như vậy, Socrates, ông nói.
Và bạn có nghĩ rằng tất cả mọi người đều
có thể cho một giải thích về những điều chúng ta đã đề cập đến vừa mới giờ đây?
Tôi ước họ có thể, Simmias nói, nhưng
tôi lo sợ về điều chắc nhiều phần sẽ xảy ra hơn, là vào thời gian này ngày mai,
sẽ không có một ai còn lại nữa là người có thể giải thích thật trọn vẹn đầy đủ
đến thế.
Vậy bạn không nghĩ rằng tất cả mọi
người đều có hiểu biết về những điều đó?
Thực sự, không.
Như thế, họ nhớ lại những gì họ đã một
lần từng được học?
Họ phải thế.
Khi nào hồn của chúng ta đã thu nhận
được hiểu biết về chúng? Chắc chắn không phải từ khi chúng ta đã được sinh ra làm
người.
Quả thực, không.
Thế vậy, trước đó phải không?
Vâng.
Như thế sau đó, Simmias, những hồn-người
của chúng ta cũng đã tồn tại xa cách với thân xác, trước khi chúng nhận lấy dạng
con người, và chúng đã có sự hiểu biết thông minh. [5]
Trừ khi chúng ta thu tập có được kiến
thức ở thời điểm ra đời, Socrates, vì thời gian đó vẫn còn chừa lại cho chúng
ta.
Hoàn toàn như thế, bạn tôi ơi, nhưng chúng
ta đã mất nó ở thời gian nào khác? Mới vừa đây, chúng ta đã đồng ý rằng chúng
ta không sinh ra với kiến thức đó. Có phải chúng ta đánh mất nó đúng tại thời
điểm chúng ta có được nó, hay có phải bạn có thể nhắc tới một thời gian bất kỳ nào
khác?
Tôi không thể, Socrates. Tôi đã không
nhận ra rằng tôi đã nói chuyện vô nghĩa lý.
Như thế, có phải đây là vị trí của chúng
ta, Simmias? ông nói. Nếu những thực tại chúng ta luôn luôn nói đến thì hiện
hữu, cái Đẹp và cái Tốt và tất cả loại giống thế đó của thực tại, và chúng ta nói
đến, ám chỉ, tham khảo tất cả những sự vật việc chúng ta tri thức dẫn đưa về thực
tại đó, khi khám phá ra rằng nó đã hiện hữu từ trước, và là của chúng ta, và
chúng ta so sánh những sự vật việc này với nó, khi đó, đúng như chúng đã hiện
hữu, thế nên hồn người của chúng ta phải đã hiện hữu trước khi chúng ta được
sinh ra. Nếu những thực tại này không hiện hữu, sau đó lập luận này tất cả cùng
là hoàn toàn vô ích. Có phải đây là vị trí, rằng có một sự tất yếu ngang nhau
cho những thực tại đó để hiện hữu, và cho những hồn người chúng ta để hiện hữu trước
khi chúng ta đã ra đời? Nếu điều trước không hiện hữu, điều sau cũng chẳng hiện
hữu?
Tôi không nghĩ, Socrates, Simmias nói,
rằng có thể có bất kỳ nghi ngờ nào rằng là điều tất yếu ngang nhau cho cả hai
để hiện hữu, và nó là khéo chọn để lập luận của chúng ta đi đến kết luận rằng
hồn người của chúng ta hiện hữu trước khi chúng ta sinh ra thành người, và cũng
ngang bằng như thế rằng thực tại vốn ông đang nói giờ đây. Không gì thì hiển
nhiên như thế với cá nhân tôi rằng tất cả những sự vật việc giống như thế đó
chắc chắn phải hiện hữu, cái Đẹp, cái Tốt, và tất cả những điều đó ông đã vừa
mới nhắc giờ đây. Tôi cũng nghĩ rằng đã đem cho điều này bằng chứng thoả đáng.
Sau đó, còn Cebes thì sao? Socrates
nói, vì chúng ta phải cũng thuyết phục Cebes.
Ông ấy đã được thuyết phục thoả đáng,
tôi nghĩ, Simmias nói, mặc dù ông ấy là khó khăn nhất trong những người để nhận
thuyết phục bằng lập luận, nhưng tôi tin ông ấy đã được thuyết phục hoàn toàn
rằng hồn người của chúng ta đã tồn tại trước khi chúng ta được sinh ra. Tuy
nhiên, bản thân tôi, tôi không nghĩ là đã được chứng minh rằng hồn người tiếp
tục tồn tại sau khi chết, ý kiến của đa số mà Cebes đã đề cập vẫn còn đứng
chưa đổ, rằng khi một người chết, hồn của người ấy bị phân tán và đây là sự kết
thúc của sự hiện hữu của nó. Điều gì thì ngăn chặn hồn người đi đến thành ra và
được cấu thành từ một số nguồn khác, hiện hữu trước khi nó đi vào một thân xác
con người và sau đó, sau khi đã làm như vậy và đã rời khỏi nó, tự nó chết đi và
bị phá hủy?
Bạn thì đúng, Simmias, Cebes nói. Một
nửa những gì cần bằng chứng đã được chứng minh, cụ thể rằng hồn chúng ta đã tồn
tại trước khi chúng ta ra đời, nhưng cần thêm bằng chứng nữa rằng nó cũng tồn
tại không kém sau khi chúng ta đã chết, nếu bằng chứng để là được hoàn toàn
trọn vẹn.
Ngay cả bây giờ nó đã được chứng minh
rồi, Simmias và Cebes, Socrates nói, nếu các bạn sẵn sàng để kết hợp lập luận
này với lập luận mà chúng ta đã đều đồng ý trước đó, rằng tất cả mọi sinh vật phải
đều đến từ cõi chết. Nếu hồn người tồn tại trước đó, nó phải thế, vì nó đến với
sự sống và sinh nở, đã đến từ không nơi nào khác ngoài sự chết và phải-chết,
vậy làm thế nào nó có thể tránh được hiện hữu sau khi chết vì nó phải được sinh
ra lần nữa? Những gì sau đó bạn đã nói đến, thậm chí được chứng minh ngay bây
giờ. Tuy nhiên, tôi nghĩ bạn và Simmias muốn bàn luận về luận chứng cho đầy đủ
hơn. Bạn dường như có sự sợ hãi trẻ con này rằng gió sẽ thực sự phân giải và
gieo rắc tung tán hồn người, khi nó rời khỏi thân xác, đặc biệt là nếu một
người xảy ra bị chết trong một cơn gió mạnh và không trong thời tiết an tĩnh.
Cebes cười và nói: Giả sử chúng tôi
đều sợ hãi, Socrates, hãy cố gắng để thay đổi suy nghĩ của chúng tôi, hay đúng
hơn là đừng cho rằng chúng tôi sợ hãi, nhưng có lẽ có một đứa trẻ trong chúng tôi,
là kẻ có những sợ hãi này, cố mà thuyết phục anh ta đừng sợ cái chết như một
con ngáo ộp.
Bạn nên, Socrates nói, tụng một câu
thần chú quyến rũ anh ta mỗi ngày cho đến khi bạn mê hoặc hết những sợ hãi của anh
ta.
Ở đâu chúng tôi sẽ tìm thấy một người
khéo quyến rũ cho hết những sợ hãi này, Socrates, ông nói, khi giờ đây ông đang
sắp rời bỏ chúng tôi?
Greece là một đất nước lớn, Cebes,
ông nói, và trong đó có nhiều những con người tốt, những bộ tộc của những người
nước ngoài cũng đông đảo. Bạn nên tìm kiếm một người khéo tài quyến rũ loại như
thế trong tất cả đám họ, đừng tránh rắc rối lẫn chi phí tốn kém, vì không có gì
trong đó mà bạn có thể tiêu tiền của bạn để có được mối lợi lớn lao hơn. Bạn
cũng phải tìm kiếm trong chính bản thân bạn, vì bạn có thể không dễ dàng tìm
thấy những người có thể làm điều này tốt hơn chính bản thân bạn.
Lê Dọn Bàn tạm dịch – bản nháp thứ nhất
(Nov/2013)
[1] [Zeus ban cho Endymion giấc ngủ vĩnh viễn]
[2] [Anaxagoras người thành Clazomenae,
khoảng thế kỷ 5 TCN. Ông đến thành Athens khi còn trẻ, và sống gần trọn đời ở
đó, để học triết học về thiên nhiên (gần như khoa học tự nhiên ngày nay). Ở
đoạn sau – 97c – Plato lai trích dẫn ông, như người tuyên bố rằng Nous điều khiển vận hành vũ trụ. (Nous – hiểu như Tinh thần, nhưng có khả
năng trí tuệ thông minh). Còn câu dẫn trên là từ một phát biểu khác của
Anaxagoras rằng – ở trạng thái ban đầu của thế giới, tất cả những yếu tố của nó
thì đã hoàn toàn hoà trộn lẫn với nhau]
[3] recollection: hồi tưởng, hồi ức,
nhưng cũng có thể, tôi chọn, dịch thẳng sang tiếng Việt là sự nhớ lại.
Nhưng theo lý thuyết của Plato, như ông đang trình bày ở đây – tiếng Greek là “anamnēsis”,
có một nghĩa khá đặc biệt là sự nhớ lại những sự vật việc từ hiện hữu
đã có trước, trong đời sống nào đó trước đây, mà ông giả định là đã xảy ra
trước khi có hiện hữu trong hiện tại này. Nhân đây, tôi cũng nhấn mạnh – nếu
chúng ta gán vào/ nói đến “kiếp” (như kiếp này/trước); là đã đi quá xa Plato. Kiếp,
kiếp sống là một khái niệm khác, không có trong Plato.
[4] [Trong Meno, đoạn 81e, ở đó, Socrates làm đúng như thế]
[5] thông minh (Latin: intelligenti < intelligere) =
hiểu biết: intellegere (hiểu biết) < inter (between) + legere (choose); có
thông minh là có hiểu biết, có khả năng chọn lựa giữa một trong hai. Thông minh
là một khả năng đưa đến hiểu biết.
