Thông
điệp gửi những thế hệ tương lai
(Message To
Future Generations)
Bertrand
Russell
Thông điệp gửi những thế hệ tương lai (1959)
Trong một phỏng vấn truyền hình năm 1959, Bertrand Russell – một trong những triết gia có ảnh hưởng sâu rộng nhất của thế kỷ XX – đã để lại một “thông điệp gửi những thế hệ tương lai.” Đoạn trả lời ngắn gọn ấy, gồm một khuyến nghị về mặt trí thức và một khuyến nghị về mặt đạo đức, đã trở thành một trong những phát biểu súc tích nhất của Russell về ý nghĩa của triết học và nhân sinh. [1]
NGƯỜI PHỎNG VẤN
Một câu hỏi cuối cùng: Giả như, thưa Ngài Russell, bộ phim này
sẽ được những thế hệ sau của chúng ta xem, giống như một cuộn kinh cổ xưa tìm thấy gần Biển
Chết (Dead Sea scrolls), trong một
nghìn năm tới,
thì Ngài nghĩ điều gì đáng để truyền đạt cho thế hệ ấy về cuộc đời Ngài đã sống
và những bài học Ngài đã lĩnh hội?
BERTRAND RUSSELL
Tôi muốn nói hai điều, một thuộc phạm vi trí thức và một
thuộc phạm vi đạo đức.
Điều trí thức mà tôi muốn gửi gấm là như sau: Khi các bạn
nghiên cứu bất cứ vấn đề nào, hay suy xét bất cứ triết thuyết nào, hãy chỉ tự
hỏi: “Đâu
là những sự kiện, và đâu là sự thực mà những sự kiện ấy xác chứng?” Đừng bao giờ để bản thân
bị dẫn dụ bởi điều mình mong muốn tin, hay bởi điều mình cho rằng—nếu
được tin tưởng—sẽ đem lại hiệu quả tích cực cho xã hội. Hãy chỉ chuyên chú vào
một điểm duy nhất: “Những những sự kiện là gì?” Đó là lời nhắn nhủ về
phương diện trí thức mà tôi muốn để lại.
Còn về phương diện đạo đức, điều tôi muốn nhắn gửi lại vô
cùng giản dị. Tôi sẽ nói: Thương yêu là khôn ngoan, hận thù là ngu dại.Trong thế giới này, vốn
ngày càng trở nên mật thiết và gắn bó hơn, chúng ta phải học cách dung thứ lẫn
nhau. Chúng ta phải học cách chấp nhận thực tại rằng sẽ có những người nói
ra những điều chúng ta không ưa thích. Chỉ bằng cách ấy chúng ta mới có thể cùng
nhau tồn tại. Và nếu nhân loại muốn sống chung với nhau, thay vì cùng nhau diệt
vong, chúng ta phải học được một loại nhân ái và một loại khoan dung, những
phẩm chất tuyệt đối thiết yếu cho sự tiếp tục của sự sống con người trên quả đất này.
“Ba đam mê giản dị nhưng mãnh liệt đã
chi phối đời tôi: khát khao tình yêu, săn tìm tri thức và xót thương khôn cùng
những khổ đau của loài người. Những đam mê này, như những trận cuồng phong, đã
thổi tôi tán loạn bay đây đó khắp hướng trên một đại dương sâu thẳm ngập tràn
thống khổ, chạm những bờ thật cùng quẫn tuyệt vọng.”
— Bertrand Russell (“What I Have Lived For”, https://chuyendaudau.blogspot.com/2009/06/toi-song-cho-nhung-gi.html
1. Đâu
là những sự
kiện, và đâu là sự thực mà những sự kiện ấy xác chứng?
Russell
khuyên hậu thế rằng khi nghiên cứu bất kỳ vấn đề hay triết thuyết nào, con
người chỉ nên đặt ra một câu hỏi duy nhất: “Đâu là sự kiện, và đâu là chân
lý mà những sự kiện ấy xác chứng?” Ở đây, Russell nhấn mạnh một nguyên tắc
căn bản của tri thức: tính khách quan dựa trên bằng chứng. Ông báo động rằng
con người không được để cho tin tưởng bị chi phối bởi điều mình mong muốn đúng,
hay bởi điều mình nghĩ rằng sẽ mang lại hiệu quả xã hội tích cực nếu được tin
tưởng.
Quan
điểm này phản ảnh sâu xa truyền thống học thuyết duy nghiệm (empiricism) nước Anh, vốn xem tri thức là sản phẩm của
quan sát và bằng chứng. Đồng thời, nó cũng mang dấu ấn của triết học phân
tích mà Russell cùng với G. E. Moore và Ludwig Wittgenstein đã khởi xướng:
triết học phải minh bạch, chính xác, và đặt trên cơ sở sự kiện, không trên giả
định siêu hình hay tin tưởng mù quáng.
Trong
bối cảnh thế kỷ XX, lời nhắc này đặc biệt quan trọng. Sự trỗi dậy của những hệ
tư tưởng toàn trị – cả phát xít lẫn cộng sản – thường gắn liền với việc đánh
tráo sự thật bằng tuyên truyền chính trị. Russell, với kinh nghiệm cá nhân
trong hai cuộc chiến thế giới, đã ý thức rõ rằng sự phủ nhận sự thật khách quan, đuổi theo lý tưởng hay
không tưởng, đã có
thể đưa loài người vào thảm họa. Vì thế, “hãy hỏi sự kiện là gì” không chỉ là
một nguyên tắc nhận thức học, những còn là một mệnh lệnh đạo đức nhằm
bảo vệ nền tảng của đời sống cộng đồng nhân loại.
2. Thương yêu là khôn ngoan, hận thù là ngu dại.
Nếu
nguyên tắc trí thức của Russell hướng về sự thật, thì nguyên tắc đạo đức của
ông hướng về tình người. Câu nói: “Love is wise, hatred is foolish”
(Thương yêu là khôn ngoan, hận thù là ngu dại) được trình bày như một kết luận
giản dị nhưng bao hàm chiều sâu nhân văn to lớn.
Ở
đây, Russell đặt ra một nguyên tắc sống còn cho loài người trong một thế giới
ngày càng toàn cầu hóa: con người phải học cách khoan dung lẫn nhau, phải chấp
nhận rằng có những người sẽ nói và làm những điều mình không ưa thích. Chỉ khi dung thứ cho
sự khác biệt, loài người mới có thể cùng nhau tồn tại. Ông nhấn mạnh: nếu muốn “sống
chung với nhau thay vì cùng nhau diệt vong”, con người cần học được lòng nhân ái và khoan dung, vốn là điều kiện
tuyệt đối thiết yếu cho sự tồn tại của sự sống trên địa cầu.
Thông
điệp đạo đức này của Russell mang tính học thuyết nhân bản thế tục
(secular humanism), đặt cơ sở của đạo đức không vào mặc khải tôn giáo, mà vào
lý trí và kinh nghiệm lịch sử. Nó đồng thời gợi nhớ đến tinh thần khai sáng
(Enlightenment) của Voltaire và Kant: con người phải học cách sống trong một
“cộng đồng phổ quát của loài người,” vượt lên trên định kiến tôn giáo, chủng
tộc hay chính trị.
3. Bối cảnh lịch sử: Chiến tranh
lạnh và hiểm họa vũ khí nguyên tử, ngày nay và chiến tranh diệt chủng và
thanh lọc sắc tộc
Thông
điệp 1959 không thể tách khỏi bối cảnh cụ thể của thời Russell. Sau Thế chiến
II, sự kiện Mỹ ném bom nguyên tử xuống Hiroshima và Nagasaki (1945) đã mở ra kỷ
nguyên của vũ khí nguyên tử. Chỉ bốn năm sau, Liên Xô thử nghiệm thành
công bom nguyên tử (1949), khởi đầu một cuộc chạy đua vũ khí nguyên tử giữa hai
siêu cường. Đến cuối thập niên 1950, thế giới đã chứng kiến hàng loạt vụ thử
bom nhiệt hạch với sức công phá có thể hủy diệt cả hành tinh.
Russell,
ý thức sâu xa về nguy cơ này, đã trở thành một trong những trí thức tiên phong
kêu gọi kiểm soát và giải trừ vũ khí nguyên tử. Năm 1955, cùng với Albert
Einstein, ông công bố Tuyên ngôn Russell–Einstein, báo động rằng loài
người đang đứng trước “một sự lựa chọn nghiêm trọng: hoặc là chấm dứt chiến
tranh, hoặc là chiến tranh sẽ chấm dứt loài người.” Hai năm sau, ông tham gia
thành lập Hội nghị Pugwash về Khoa học và những vấn đề thế giới, diễn
đàn quốc tế quy tụ những nhà khoa học nhằm ngăn chặn thảm họa nguyên tử.
Trong
ánh sáng ấy, khi Russell nói trong phỏng vấn: “Nếu chúng ta muốn sống chung
với nhau thay vì cùng nhau diệt vong…”, điều ông nói đến không hề trừu
tượng. Đó là một lời báo động trực tiếp về khả năng loài người tự hủy diệt bằng
kho vũ khí nguyên tử đang gia tăng chóng mặt. Thông điệp đạo đức về thương yêu
và khoan dung, do đó, gắn chặt với một hoàn cảnh lịch sử khẩn cấp: hoặc loài
người học được cách chung sống, hoặc sẽ bị chính thù hận và công nghệ hủy diệt
nhấn chìm.
4. Liên hệ triết học và ý nghĩa với
ngày nay
Hai
lời khuyên – về trí thức và về đạo đức – tuy ngắn gọn nhưng phản ảnh nội dung tư tưởng triết học của Russell. Về
mặt nhận thức, ông kiên định với lý tưởng khoa học và sự thật khách quan; về
mặt đạo đức, ông đặt thương yêu, lòng khoan dung và nhân ái làm nền tảng cho sự
chung sống của loài người. Thông điệp này cũng cho thấy sự giao
thoa giữa nhiều truyền thống triết học:
(a) Nó tiếp nối tinh thần hoài nghi khoa học của David
Hume, vốn nhấn mạnh sự cần thiết phải kiểm chứng bằng chứng thay vì tin theo
ước vọng.
(b) Nó có điểm tương đồng với học thuyết khắc kỷ (stoicism),
khi kêu gọi con người học cách chấp nhận những điều mình không thể thay đổi và
hướng đến nhân tính phổ quát.
(c) Nó vang vọng học thuyết hiện sinh nhân bản
(humanistic existentialism) của Jean-Paul Sartre và Albert Camus, đặc biệt
trong nhấn mạnh rằng loài người phải lựa chọn: sống chung hay cùng nhau diệt
vong.
Ngày
nay, khi loài người phải đối diện với những khủng hoảng toàn cầu mới như biến
đổi khí hậu, xung đột địa chính trị, và sự phân cực chính trị – thông điệp của
Russell vẫn giữ nguyên tính cấp bách. Thông điệp của Bertrand Russell gửi thế
hệ tương lai như thế, không là một hệ thống triết học phức tạp, nhưng là một bản
tóm lược tinh thần triết học nhân bản và khai sáng: hãy tôn trọng sự thật khách
quan, và hãy sống với thương yêu thay vì hận thù. Trong bối cảnh năm 1959, lời
nói ấy còn là một kêu gọi khẩn thiết: không chỉ là về đạo đức nhưng còn mang ý nghĩa
chính trị với thế giới xung đột máu lửa hiện nay. Đặc biệt, Russell đã sớm bày tỏ sự ủng hộ dân tộc Palestine và lên án bạo lực của nhà
nước Israel và phong trào Zionism của nó, đã liên tục và kiên
trì thực
hiện chính sách thanh lọc sắc tộc và diệt chủng với dân bản địa Palestine. Như lý tưởng Russell đã nhấn mạnh, chúng ta có
thể thấy tất cả thảm khốc do bạo lực và thù hận mù quáng,
đặc biệt diễn ra ở
Trung Đông ngày nay là những biểu hiện cho thấy tất cả chỉ dẫn đến một kết quả không thể tránh
là sự giết
chóc và hủy diệt con người. Tinh thần nhân văn và lý trí của Russell không chỉ là minh triết để sống đời
người, nhưng còn là kim chỉ nam đạo đức cho quyền
làm người trong
mọi xung đột chính trị với nội dung ngầm tôn giáo. (Thông
điệp chính trị cuối cùng của Bertrand Russell về Palestine (1970) - https://chuyendaudau.blogspot.com/2023/11/russell-thong-iep-chinh-tri-cuoi-cung.html)
Lê Dọn Bàn tạm dịch
– bản nháp thứ nhất
(Sep/2025)
http://chuyendaudau.blogspot.com/
http://chuyendaudau.wordpress.com
[1] Nguồn: Đoạn phỏng vấn trích từ chương trình Face
to Face của BBC, phát sóng năm 1959,
do Elaine Grand thực hiện. [Video: https://www.youtube.com/watch?v=ihaB8AFOhZo]
