Sophist
(Σοφιστής)
Plato
(Πλάτων, Plátōn, 428/427– 348/347 TCN)
[231e]
Người
khách: Sự xuất hiện thứ sáu thì còn bàn cãi, không đồng ý kiến, nhưng chúng ta
vẫn thực hiện được một nhân nhượng với ông ta, và nhận điều đó rằng ông ta làm
sạch hồn người cho hết những tin tưởng vốn ngăn trở, có ảnh hưởng tới sự hiểu
biết.
Theaetetus:
Chắc chắn.
Người
khách: Vậy thì, giả định người ta dùng tên gọi của một loại chuyên môn duy nhất
cho một người nào đó, nhưng ông ta hiện ra như có kiến thức chuyên môn về nhiều
sự vật việc. Trong một trường hợp như thế không phải bạn nhận thấy rằng có sự
việc gì đó không đúng với cách ông ta xuất hiện? Không phải là điều hiển nhiên
rằng nếu một ai đó xem nhận ông ta là một nhà chuyên môn về nhiều sự vật việc,
vậy người quan sát đó đã không thể nhìn thấy rõ ràng được sự vật việc gì trong
chuyên môn của ông ta mà tất cả những mảnh đó của sự hiểu biết đều tập trung
vào – vốn đó là lý do tại sao người ấy gọi ông ta bằng nhiều tên thay vì một?
Theaetetus:
Đó chắc chắn có vẻ là bản chất của sự việc.
Theaetetus:
Đó là điều gì?
Người
khách: Chúng ta đã nói rằng, ông ta bận rộn tham dự trong những tranh cãi, phải
không?
Theaetetus:
Vâng.
Người
khách: Và cũng là ông dạy những người khác để làm cùng một điều tương tự phải
không?
Theaetetus:
Dĩ nhiên.
Người
khách: Sau đó chúng ta hãy nghĩ: những người giống như ông ta tuyên bố làm cho
những người khác có khả năng tham dự vào những tranh cãi về đề tài nào? Hãy bắt
đầu với một gì đó giống như thế này: có phải nhà sophist làm cho mọi người có đủ
khả năng để tranh cãi về những vấn đề về những vị gót, vốn là mù mờ với hầu hết
mọi người?
Theaetetus:
Vâng, mọi người nói rằng họ làm thế.
Người
khách: Và cũng có những sự vật việc vốn được phơi mở cho thấy, trên mặt đất và
trên bầu trời, và những vấn đề liên quan?
Theaetetus:
Dĩ nhiên.
Người
khách: Và khi người ta lập những phát biểu tổng quát trong những cuộc thảo luận
riêng tư về là-có và trở-thành-là-có, chúng ta biết rằng những
nhà sophist đều thông minh trong mâu thuẫn nhau, và họ cũng làm cho những người
khác có khả năng để làm được cùng điều tương tự?
Theaetetus:
Tuyệt đối như vậy.
Người
khách: Và thế còn về luật pháp và tất cả những loại vấn đề chính trị? Không phải
những nhà sophist hứa làm cho mọi người có khả năng tham dự vào những cuộc
tranh cãi bất đồng quan điểm kéo dài về chúng?
Theaetetus:
Nếu họ đã không hứa hẹn như thế, thực tế đã không ai bận tâm để thảo luận bất cứ
điều gì với họ.
Người
khách: Thực sự là, bạn có thể tìm thấy bất cứ điều gì bạn cần để nói để mâu thuẫn
với bất kỳ chính một nhà chuyên môn nào, cả nói về tổng quát và về từng lĩnh vực
cụ thể, đặt ra cho xuất bản và viết ra cho bất kỳ một ai muốn học tập tìm hiểu
nó.
Theaetetus:
Rõ ràng ông đang nói về những tác phẩm của Protagoras về đấu vật và những lĩnh
vực chuyên môn khác.
Người
khách: Và về nhiều thứ khác nữa, bạn tôi ơi. Trong thực tế, lấy chuyên môn về
tranh cãi như một toàn thể. Không phải là nó có vẻ giống như một khả năng vốn
là đủ để cứ tiếp tục những tranh cãi bất đồng quan điểm kéo dài về tuyệt đối tất
cả mọi thứ?
Theaetetus:
Xem dường như không còn chừa ra gì cho nhiều về bất cứ sự vật việc gì, dẫu gì
đi nữa.
Người
khách: Nhưng Zeus ơi, chú bé của tôi ơi, bạn có nghĩ điều đó là có thể? Hay có
lẽ bạn, những người trẻ tuổi, nhìn vào trong vấn đề này sâu xa hơn so với chúng
tôi nhìn nó.
Theaetetus:
Vào trong gì? Ông đang định nhắm đến gì? Tôi vẫn chưa hoàn toàn hiểu ông đang hỏi
gì.
Người
khách: Không biết có phải là điều có thể có được cho bất cứ một con người nào để
biết tất cả mọi sự vật việc.
Theaetetus:
Nếu có điều có, thưa ông, loài người chúng ta hẳn đã có phúc đức lớn.[1]
Người
khách: Nhưng làm thế nào một ai là người đã không biết về một đề tài lại có thể
làm một phản đối vững chắc hợp lý chống lại một ai khác nào đó là một người đã
biết về nó?
Theaetetus:
Người ấy không thể.
Người
khách: Khi đó, nó là gì vậy trong khả năng của nhà sophist khiến nó thì tuyệt vời
sửng sốt như thế?
Theaetetus:
Về điều gì?
Người
khách: Làm thế nào những nhà sophist có thể từng bao giờ làm cho những người trẻ
tuổi tin rằng họ thì khôn ngoan hơn mọi người về tất cả mọi sự vật việc. Rõ
ràng là họ đã không làm được những phản đối đúng chống lại bất kỳ một ai, hoặc
đã không xuất hiện như vậy với những người trẻ tuổi. Hay nếu họ đã xuất hiện
như làm được những sự phản đối đúng, nhưng những tranh cãi bất đồng quan điểm
kéo dài của họ đã khiến họ không được nhìn với vấn đề như là người khôn ngoan
hơn, khi đó – đúng như bạn nói – mọi người hầu như sẽ khó mà sẵn sàng trả tiền
cho họ để trở thành những học trò của họ.
Theaetetus:
Đúng vậy.
Người
khách: Thế nhưng người ta lại sẵn sàng?
Theaetetus:
Họ chắc chắn là thế.
Người
khách: Vì những sophist, tôi nghĩ, quả có vẻ như biết về những sự vật việc họ
tranh cãi.
Theaetetus:
Dĩ nhiên.
Người
khách: Và họ làm điều đó, chúng ta nói, về mọi đề tài?
Theaetetus:
Vâng.
Người
khách: Vì vậy, đối với những học trò của họ, họ xuất hiện như khôn ngoan về tất
cả mọi sự vật việc?
Theaetetus:
Dĩ nhiên.
Người
khách: Nhưng mà không thực sự là khôn ngoan – vì điều đó có vẻ như không thể có
được.
Theaetetus:
Tất nhiên là không thể.
Người
khách: Vì vậy, nhà sophist bây giờ đã xuất hiện như có một loại tin tưởng rằng
có hiểu biết về tất cả mọi sự vật việc, nhưng không phải về sự thật.
Theaetetus:
Tuyệt đối như vậy. Những gì ông đã nói về họ có lẽ là đúng trong mọi chi tiết.
Người
khách: Nhưng chúng ta hãy xem xét một mô thức vốn sẽ trưng bày họ rõ ràng hơn.
Theaetetus:
Mô thức gì vậy?
Người
khách: Mô thức này. Hãy chú ý vào tôi, và hãy cố gắng làm cho hay, việc trả lời
những câu hỏi của tôi.
Theaetetus:
Những câu hỏi nào?
Người
khách: Nếu một ai đó đã tuyên bố rằng bằng chỉ duy một loại về chuyên môn, người
ấy có thể biết, không chỉ là cách để nói những điều, hay để mâu thuẫn với mọi
người, nhưng biết thế nào để tạo và làm được tất cả mọi sự vật việc, vậy sau
đó. ...
Theaetetus:
Ông nói với nghĩa gì, tất cả mọi sự vật
việc?
Người
khách: Bạn không hiểu điều đầu tiên tôi nói! Có vẻ bạn không hiểu tất cả mọi sự vật việc!
Theaetetus:
Không, tôi không.
Người
khách: Tốt, tôi nói có nghĩa là tất cả mọi
sự vật việc bao gồm cả bạn và tôi và cũng cả những loài động vật và thực vật
khác. ...
Theaetetus:
Ông đang nói về gì vậy?
Người
khách: Nếu một người nào đó tuyên bố rằng ông đã làm bạn và tôi và tất cả những sự vật việc có sự sống khác. . .
Theaetetus:
Ông đang nói về loại nào của sự làm?
Ông không nói về một vài loại của người trồng trọt làm vườn – cho cùng, ông đã
có nói người ấy đã làm những động vật.
Người
khách: Có, và tôi cũng nói có nghĩa là biển và trời đất và những vị gót và mọi
thứ khác. Và thêm nữa, người ấy làm mỗi chúng một cách nhanh chóng, và bán
chúng với một giá thấp.
Theaetetus:
Ông đang nói về một vài loại của trò chơi cho những trẻ con đi học.
Người
khách: Tốt, nếu một ai đó nói rằng người ấy biết tất cả mọi sự vật việc và sẽ dạy
nó cho một người nào đó khác vừa rẻ và nhanh, không phải chúng ta nên nghĩ rằng
đó là một trò chơi?
Theaetetus:
Dĩ nhiên.
Người
khách: Bạn có biết bất kỳ một trò chơi nào vốn gồm nhiều chuyên môn hơn sự bắt
chước, và lôi cuốn hấp dẫn hơn?
Theaetetus:
Không, hoàn toàn không, vì ông đã thu thập tất cả mọi thứ lại với nhau và đã chỉ
định một loại rất rộng, hết sức đa dạng.
Người
khách: Vì vậy, hãy suy nghĩ về ai là người hứa hẹn người ấy có thể làm tất cả mọi
sự vật việc bằng phương tiện của một loại của chuyên môn duy nhất. Giả sử rằng
bằng tư thế chuyên môn về hoạ hình, người ấy tạo ra những sự vật việc có tên gọi
giống như những sự vật việc có thật. Sau đó, chúng ta biết rằng khi người ấy
cho thấy bản vẽ của mình từ xa, người ấy sẽ có khả năng để đánh lừa càng đông
những trẻ nhỏ đầu óc trống rỗng, không suy nghĩ, vào trong suy nghĩ rằng người ấy
có thể thực sự tạo ra bất kỳ sự vật việc gì người ấy muốn.
Theaetetus:
Dĩ nhiên.
Người
khách: Vậy sau đó, không phải chúng ta sẽ trông đợi rằng có một loại chuyên môn
khác – lần này phải có liên quan với những lời nói – và rằng một ai đó có thể
dùng nó để lừa những người trẻ tuổi khi họ đứng lại còn xa hơn với sự thật về
những sự vật việc? Sẽ không phải là người ấy làm điều đó bằng cách đặt lời vào
trong tai họ, và bằng cách chỉ cho họ những sao chép lời nói của tất cả mọi sự
vật việc, ngõ hầu làm họ tin rằng những lời nói là thực, và rằng người đang nói
với họ là người khôn ngoan nhất từng có?
Theaetetus:
Vâng, tại sao lại sẽ không có loại đó của chuyên môn nữa?
Người
khách: Vì vậy, Theaetetus, giả sử đã đủ thời gian trôi qua và những người nghe
của nhà sophist đã trở thành nhiều tuổi hơn, và rằng họ bắt đầu đi gần đến nhiều
hơn với những sự vật việc có thực, và những kinh nghiệm của họ đã buộc họ sửa
chữa vội vàng một cách rõ ràng dựa trên chúng. Sẽ không phải hầu hết trong số họ
không thể tránh được thay đổi những tin tưởng họ đã có sớm hơn trước đó, vốn
chúng làm những sự vật việc lớn xuất hiện thành nhỏ, và những sự vật việc dễ
dàng xuất hiện thành khó khăn? Và sẽ không phải những sự kiện họ đã gặp phải
trong quá trình của những hành động của họ hoàn toàn lật đổ tất cả những xuất
hiện vốn đã đến với họ trong hình thưc của những lời nói?
Theaetetus:
Vâng – ít nhất đến mức như những gì một người nào đó bằng tuổi tôi có thể nói.
Nhưng tôi nghĩ rằng tôi là một trong những người trẻ, những người vẫn còn đứng
rất xa với những sự vật việc có thực.
Người
khách: Đó là lý do tại sao tất cả chúng tôi ở đây sẽ tiếp tục cố gắng để đưa bạn
đến gần chúng càng nhiều được chừng nào càng tốt, nhưng với không (cần phải) có
nhu cầu của bạn về những kinh nghiệm thế đó để ép buộc bạn. Nhưng cho tôi biết
về nhà sophist. Bây giờ có phải rõ ràng rằng ông là một loại của lừa đảo, người
bắt chước những những sự vật việc có thực? Hay chúng ta vẫn còn trong một hoài
nghi bất kỳ nào về việc liệu ông ta có thực sự biết tất cả những sự vật việc mà
ông ta xem dường có vẻ có khả năng để tham dự vào những tranh cãi bất đồng ý kiến
lâu dài?
Theaetetus:
Nhưng, thưa ông, làm thế nào chúng ta có thể là trong bất kỳ nghi ngờ nào nữa?
Đến thời điểm này, điều là rất rõ ràng từ những gì chúng ta đã vừa nói rằng ông
ấy là một trong những người đó, là người chơi những trò chơi.
Người
khách: Vì vậy, chúng ta phải coi ông là một người lừa đảo, và một người bắt chước.
Theaetetus:
Làm thế nào chúng ta có thể tránh điều đó?
Người
khách: Tốt, bây giờ công việc của chúng ta là đừng để cho con thú chạy thoát.
Chúng ta đã gần như vây quanh ông ta vào trong, với một của những khí cụ đó, tựa
như màng lưới vốn những lời nói đem lại cho những sự việc giống thế này. Như thế,
dẫu gì đi nữa, ông ta sẽ không chạy thoát xa được khỏi điểm sắp tới này.
Theaetetus:
Đó là gì?
Người
khách: Khỏi tư cách được xem nhận là một loại của nhà ảo thuật.
Theaetetus:
Đó cũng là những gì ông ta có vẻ như với tôi nữa.
Người
khách: Như thế, việc đó thì xong xuôi. Chúng ta sẽ phân chia tài nghệ về mô-phỏng-bắt-chước
[2]
thật nhanh như chúng ta có thể, và chúng ta sẽ đi xuống thấp hơn bên dưới nó.
Sau đó, nếu nhà sophist đầu hàng ngay lập tức, chúng ta sẽ theo lệnh của lý
trí, nhà vua của chúng ta, và chúng ta sẽ bắt ông ta và đem giao cho nhà vua.
Nhưng nếu nhà sophist tuột xuống một chỗ nào đó, vào trong những phần của tài
nghệ mô-phỏng-bắt-chước, chúng ta sẽ đi theo cùng với ông ta, và chúng ta sẽ
phân chia mỗi phần gồm có ông ta, cho đến khi chúng ta bắt được ông ta. Dẫu gì
đi nữa, ông ta cũng như bất kỳ loại khác nào đều sẽ không bao giờ có thể lón tiếng
tự hào rằng ông ta đã thoát khỏi được phương pháp của những người có khả năng
đuổi theo một sự vật việc trước sau kỹ lưỡng qua cả hai: đặc thù riêng lẫn tổng
quát chung.
Theaetetus:
Tốt. Đó là cách chúng ta phải làm điều đó.
Người
khách: Đi theo phương pháp phân chia mà chúng ta đã dùng cho đến giờ, tôi nghĩ
rằng tôi cũng thấy hai loại bắt chước đây nữa. Nhưng tôi không nghĩ rằng tôi đã
có thể nói rõ là ở trong loại nào hay dạng nào mà chúng ta đang tìm kiếm.
Theaetetus:
Vâng, đầu tiên hãy cho chúng tôi biết phân biệt gì ông muốn nói.
Người
khách: Một loại bắt-chước tôi thấy là nghệ thuật của làm-ra-sự-giống-như. Đó là
việc chúng ta có bất cứ khi nào một ai đó tạo ra một bắt chước bằng cách giữ tỷ
lệ chiều dài, chiều rộng, chiều sâu của mô hình của mình, và cũng bằng cách giữ
đúng màu sắc tương ứng của những phần của nó.
Theaetetus:
Nhưng không phải tất cả những người bắt chước đều cố gắng để làm việc đó?
Người
khách: Không phải những người tạc, hay vẽ những công trình rất lớn. Nếu họ sao
chép tỷ lệ thực sự của những đối tượng đẹp của họ, bạn sẽ thấy, phần trên sẽ xuất
hiện nhỏ hơn chúng đáng lẽ nên là, và phần dưới sẽ xuất hiện lớn hơn, vì chúng
ta thấy phần trên từ xa và phần dưới từ gần hơn.
Theaetetus:
Dĩ nhiên.
Người
khách: Như thế, không phải là những thợ thủ công nói tạm biệt với đúng thật, và
tạo ra trong hình ảnh của họ theo những tỷ lệ vốn nhìn xem có vẻ đẹp đẽ, thay
vì (những tỷ lệ) của những đối tượng thực?
Theaetetus:
Tuyệt đối như vậy.
Người
khách: Như vậy, không thể loại đầu tiên của hình ảnh được gọi là một sự-giống-như,
vì nó giống như sự vật việc?
Theaetetus:
Vâng.
Người
khách: Và như chúng ta đã nói trước đây, phần của bắt chước vốn có quan hệ với
sự việc đó nên được gọi là làm-ra-sự-giống-như.
Theaetetus:
Vâng.
Người
khách: Bây giờ, chúng ta sẽ gọi là gì một gì đó vốn nó hiện ra để là giống như
một sự vật việc đẹp, nhưng chỉ vì nó được nhìn thấy từ một quan điểm vốn thì
không đẹp, và dường như không giống như sự vật việc nó tuyên bố là (nó) giống,
nếu bạn đi đến có khả năng nhìn thấy những sự vật việc lớn như vậy một cách đầy
đủ? Nếu nó hiện ra theo cách sự vật việc là thế, nhưng trên thực tế thì không
giống nó, không phải nó là một hình dạng bên ngoài?
Theaetetus:
Tất nhiên,
Người
khách: Và phần này của sự bắt chước bao gồm một số lớn những tranh vẽ, và những
phần còn lại của sự bắt chước.
Theaetetus:
Dĩ nhiên.
Người
khách: Không phải làm-ra-hình dạng bên ngoài sẽ là điều đúng để gọi chuyên môn
trong sản xuất những hình dạng bên ngoài mà không phải là sự giống như?
Theaetetus:
Vâng, chắc chắn.
Người
khách: Tốt, đây là hai loại của việc làm-sao-chép tôi có ý muốn nói đến,
làm-ra-sự-giống-như và làm-ra-hình dạng bên ngoài.[3]
Theaetetus:
Ông đã đúng về điều đó.
Người
khách: Nhưng tôi vẫn không thể thấy rõ ràng điều tôi đã nghi ngờ về nó khi đó,
cụ thể là, chúng ta nên đặt nhà sophist vào loại nào. Ông ta thực sự là một người
đầy sửng sốt ngạc nhiên– rất khó để hiểu ra được. Ông vẫn chạy thoát gọn gàng
vào một loại khó đoán biết một cách không thể nào, để tìm kiếm trong ngoài kỹ
lưỡng.
Theaetetus:
Có vẻ như vậy.
Người
khách: Có phải bạn đồng ý với tôi vì bạn biết điều đó, hay có phải giòng cuốn bạn
trôi theo, có thể nói, vào thỏa thuận một cách nhanh chóng như thế, vì cuộc thảo
luận đã đem cho bạn một thói quen về đồng ý?
Theaetetus:
Ông muốn nói với nghĩa gì? Tại sao ông lại nói thế?
3. Những vấn đề khó hiểu
của là-có, không-là-có
[236e]
Người
khách: Thực sự, người bạn trẻ tôi ơi, đây là một cuộc điều tra rất khó khăn mà
chúng ta đang tham dự vào. Sự hiện-ra
này, và sự xem-dường này nhưng không là-có, và những sự vật việc nói đến này
nhưng không những sự vật việc thực – Tất cả những vấn đề này là đầy rối rắm lẫn
lộn, đúng như chúng luôn luôn vẫn từng là. Đó là cực kỳ khó khăn, Theaetetus, để
nói những thể dạng nào của lời nói chúng ta nên dùng để nói rằng thực sự có một
sự việc loại như nói không-thực [4]
hay tin tưởng sai, và hơn thế nữa để thốt ra điều này mà không bị vướng vào một
mâu thuẫn trong lời nói.
Theaetetus:
Tại sao?
3.1 Khó hiểu với ‘gì đó
không là’
Người
khách: Vì thể dạng này của lời nói của chúng ta bao gồm giả định liều lĩnh rằng
‘rằng-gì là không’ thì là-có, vì ngoài ra không thế, sự
không-thực tất đã không được nhận là-có
[5].
Nhưng khi chúng ta hãy còn là những cậu bé, cậu bé tôi ơi, Parmenides vĩ đại đã
chứng thực cho chúng ta, từ đầu đến cuối, nói trong cả văn xuôi lẫn những vần
thơ rằng
Đừng bao giờ điều này sẽ tự nó áp đặt trên chúng ta, rằng điều không-là
lại có thể là-có;
Trong khi bạn tìm kiếm,
giữ suy nghĩ của bạn tránh xa khỏi lối này? [6]
Như
thế, chúng ta có chứng thực của ông về điều này. Và lối nói của riêng chúng ta
tự nó sẽ làm cho điểm này đặc biệt rõ ràng nếu chúng ta xem xét nó một chút. Vì
vậy, nếu đó là tất cả cũng giống thế với bạn, chúng ta hãy cùng nhìn vào đó trước
hết.
Theaetetus:
Trong chừng mức như tôi quan tâm, ông có thể làm những gì ông muốn. Tuy nhiên,
trong chừng mức có liên quan về lối nói của chúng ta, hãy suy nghĩ về thế nào
nó sẽ đi tốt nhất, và đi theo cùng với nó, và dẫn tôi đi suốt theo cùng với
ông.
Người
khách: Đó là những gì chúng ta phải làm. Nói cho tôi biết: Chúng ta có dám thốt
thành tiếng nói (về/đến/tới) gì đó vốn
không trong cách nào là (có)? [7]
Theaetetus:
Có chứ.
Người
khách: Nhưng giả định một trong những người nghe của chúng ta đã không đang biện
luận, hoặc chơi một trò chơi, nhưng đã phải suy nghĩ nghiêm trang và trả lời
câu hỏi sau đây: Gì sẽ nên là tên gọi, gì
đó không là, được áp dụng cho? Tại sao chúng ta nghĩ người đó đã dùng nó,
và trong liên kết gì, và cho loại mục đích gì? Và bởi nó người đó sẽ chỉ định gì
cho một người nào đó khác là người đã muốn tìm biết về nó?
Theaetetus:
Đó là một câu hỏi khó. Thực sự, đó là hầu như hoàn toàn khó hiểu, bối rối không
thể chịu được, cho một người nào đó giống như tôi để trả lời.
Người
khách: Nhưng dẫu gì đi nữa, nhiều đến chừng này thì hiển nhiên với chúng ta, rằng
gì đó vốn không là thì không thể được
áp dụng cho một bất kỳ nào của những gì đó vốn là (có).
Theaetetus:
Tất nhiên là không.
Người
khách: Như thế, nếu bạn không thể áp dụng nó cho gì đó vốn là, không phải là cũng không đúng để áp dụng nó cho một gì đó.
Theaetetus:
Tại sao không?
Người
khách: Điều hiển nhiên với chúng ta rằng chúng ta luôn luôn áp dụng một gì đó vào một là-có, vì điều là không thể để nói nó bởi chính nó, như thể nếu nó
thì trần truồng và cô lập với tất cả những là-có.
Không đúng thế sao?
Theaetetus:
Vâng.
Người
khách: Có phải bạn đang đồng ý vì bạn đang nghĩ rằng một cá nhân là người nói một gì đó phải là nói về một sự vật việc nào đó?
Theaetetus:
Vâng.
Người
khách: Vì bạn nói rằng một gì-đó-là một
dấu hiệu của một, và rằng một đôi của
những gì-đó-là một dấu hiệu của hai, và những gì-đó-là một dấu hiệu của một số nhiều?
Theaetetus:
Tất nhiên,
Người
khách: Và đó là nhất thiết tuyệt đối, có vẻ như thế, rằng một người nào đó là
người không nói (về/đến) một gì đó
(là) nói không-gì tất cả. [8]
Theaetetus:
Vâng.
Người
khách: Vì vậy, không phải là chúng ta phải từ chối để thừa nhận rằng một cá
nhân giống như thế nói ra (lời) nhưng nói không-gì? Thay vào đó, không phải là
chúng ta phải phủ nhận rằng bất cứ ai là người cố gắng để thốt ra lời gì đó vốn không là thì thậm chí (vẫn còn
là không) nói gì?
Theaetetus:
Khi đó, cách nói của chúng ta sẽ đạt đến đỉnh cao của sự bối rối khó hiểu.
Người
khách: Hãy đừng có bất kỳ lớn tiếng khoe khoang nào vội. Hiện vẫn còn nhiều bối
rối khó hiểu sắp tới, bao gồm cả cái chính và nền tảng nhất, vốn thực sự xảy ra
tại nguồn của toàn thể vấn đề.
Theaetetus:
Ông muốn nói với ý gì? Xin đừng giữ lại nói không hết. Hãy nói cho tôi nghe.
Người
khách: Với gì đó vốn là có đó, có lẽ có thể thuộc về một vài gì đó khác của những
gì vốn là.
Theaetetus:
Dĩ nhiên.
Người
khách: Nhưng chúng ta có sẽ nói rằng một bất kỳ nào của những gì vốn là, có thể từng bao giờ thuộc về gì đó vốn không là?
Theaetetus:
Làm thế nào chúng có thể?
Người
khách: Vậy bây giờ, chúng ta lấy tất cả những con số để là những là-có. [9]
Theaetetus:
Vâng, nếu chúng ta lấy bất cứ gì khác để là (những là-có).
Người
khách: Khi đó, ngay cả hãy đừng gắng để áp dụng hoặc là số nhiều của con số,
hay là một với gì đó không là.
Theaetetus:
Cách nói của chúng ta tự nó nói cho chúng ta biết rằng sẽ là điều sai lầm để cố
gắng làm thế.
Người
khách: Vậy làm thế nào một ai sẽ cố gắng, hoặc là để nói những gì đó không là, hay gì
đó không là lớn tiếng, hoặc ngay cả đến nắm bắt chúng trong tư tưởng, ngoại
trừ con số?
Theaetetus:
Hãy bảo cho tôi biết.
Người
khách: Bất cứ mỗi khi nào chúng ta nói về những
gì đó không là, không phải là chúng ta cố gắng để áp dụng số đếm nhiều với
chúng?
Theaetetus:
Dĩ nhiên.
Người
khách: Và khi chúng ta nói về gì đó không
là không phải là chúng ta cố gắng để áp dụng một với nó?
Theaetetus:
Rõ ràng.
Người
khách: Nhưng chúng ta nói là không phải hay cũng không đúng,
để cố gắng gắn gì-đó-là vào gì đó không là.
Theaetetus: Đó thì hoàn toàn đúng.
Người
khách: Bạn có hiểu, khi đó, rằng điều là không thể để nói đến, nói với, hay
nghĩ về chính gì đó không là một cách
chính xác bởi chính nó? Nó thì không thể nghĩ được, không nói được, không thốt
thành lời được, và không thể diễn tả rõ ràng được trong lời nói.
Theaetetus:
Tuyệt đối là như vậy.
Người
khách: Vậy có phải là tôi đã sai vừa mới lúc này, khi tôi đã nói rằng tôi sẽ diễn
tả rõ ràng sự nhầm lẫn lớn nhất về nó, khi chúng ta có điều kia này, để nói rõ
ràng, vốn thậm chí còn lớn hơn?
Theaetetus:
Nó là gì?
Người
khách: Người bạn tốt trẻ tuổi của tôi ơi, bạn không nhận thấy trên cơ sở của những
sự vật việc chúng ta đã nói, rằng gì đó vốn
không là thậm chí còn gây bối rối lẫn lộn cho cá nhân là người phủ nhận nó
trong đúng cách này, rằng bất cứ khi nào một ai đó cố gắng để phủ nhận nó, người
ấy buộc phải nói những sự vật việc trái ngược với nhau về nó?
Theaetetus:
Ông nói với nghĩa gì? Xin nói rõ hơn.
Người
khách: Bạn không nên mong đợi sự rõ ràng hơn từ tôi. Tôi đã là người đã đưa ra
tuyên bố rằng gì đó không là thì
không nên chia sẻ hoặc trong một hoặc
trong số nhiều. Nhưng ngay cả như thế,
tôi đã tiếp tục sau tất cả rằng để nói về nó như một, vì tôi nói rằng gì đó
không là. Bạn có hiểu không?
Theaetetus:
Vâng.
Người
khách: Và tôi lại một chút trước đó tôi đã nói rằng nó thì không thốt thành lời được, không nói được, và không thể diễn tả
rõ ràng được trong lời nói. Bạn có theo kịp?
Theaetetus:
Tôi theo kịp, Tất nhiên.
Người
khách: Vì vậy, trong cố gắng để gắn dán sự
có vào nó, [10]
đã không phải là tôi đang nói những điều vốn đã trái ngược lại với những gì tôi
đã nói trước đây?
Theaetetus:
Rõ ràng.
Người
khách: Và trong việc gắn dán gì đó [11],
tôi không phải là tôi đang nói về nó như một?
Theaetetus:
Vâng.
Người
khách: Và cũng trong việc nói về nó như một gì đó không thể diễn tả trong lời
nói, không nói đến được, không thốt ra lời được, tôi đã nói về nó như (thể nó
là) một sự vật việc.
Theaetetus:
Hẳn nhiên.
Người
khách: Nhưng chúng ta nói rằng nếu có một ai đó nói một cách chính xác, người ấy
sẽ dứt khoát không nên gắn nó chặt như một
hay nhiều. Thậm chí người ấy không
nên gọi nó (là) nó gì hết tất cả, vì
ngay cả gọi nó bằng lá nhãn đó, người ấy thì đang nhắc gọi tới nó bằng phương
tiện của thể dạng, một. [12]
Theaetetus:
Tuyệt đối như vậy.
Người
khách: Sau đó, một người nào đó sẽ nói gì về tôi? Người ấy thấy rằng sự phủ nhận
về gì đó vốn không là đã đánh bại tôi
từ lâu rồi. Vì thế, như tôi đã nói, hãy đừng dùng những gì tôi nói để giúp
chúng ta suy nghĩ về nói thế nào cho chính xác về gì đó vốn không là. Nào,
chúng ta hãy dùng những gì bạn nói để thay thế.
Theaetetus:
Ông nói có ý nghĩa gì?
Người
khách: Cố lên nào, hãy tự bình tĩnh lại đến mức bạn có thể làm được cho chúng
tôi, và hãy gắng thử nó – vì bạn còn trẻ. Hãy cố gắng để nói một sự việc nào đó
cho chính xác về gì đó không là, mà
không gắn thêm hoặc là là-có, một, hay số đếm nhiều vào nó.
Theaetetus:
Tôi sẽ phải có một lượng nhiệt tình to lớn khác thường với việc trình bày để gắng
thử nó chính tôi, sau khi nhìn thấy những gì ông đã duyệt qua chi ly cặn kẽ.
Người
khách: Tốt, hãy buông bỏ trông mong vào cả bạn lẫn tôi, nếu bạn thích thế hơn.
Nhưng cho đến khi chúng ta gặp một ai đó là người có thể làm việc đó, chúng ta
hãy nói rằng nhà sophist đã bị giữ lại ở không đâu cả. Ông ấy đã trốn thoát sâu
xuống vào trong sự mơ hồ lẫn lộn không thể đến gần được.
Theaetetus:
Ông ta có vẻ chắc chắn đã trốn thoát.
Người
khách: Vì vậy, nếu chúng ta nói ông ta có một vài chuyên môn trong sự
làm-ra-hình dạng bên ngoài, nó sẽ dễ dàng cho ông ta để nắm giữ việc dùng những
lời nói của chúng ta, đổi lại và xoắn vặn những lời nói của chúng theo chiều
ngược lại. Bất cứ khi nào chúng ta gọi ông là một người sao chép, ông ấy sẽ hỏi
chúng ta thế một “bản sao” theo như chúng ta là cái quái gì vậy. Chúng ta cần
phải suy nghĩ, Theaetetus, về thế nào để trả lời cho câu hỏi của người trẻ tuổi.
Theaetetus:
Hiển nhiên chúng ta sẽ nói rằng chúng ta muốn nói đến những sao chép trong nước
và gương, và cũng những sao chép vốn được vẽ và được in và mọi thứ khác giống
thế.
Người
khách: Rõ ràng, Theaetetus, bạn chưa nhìn thấy một nhà sophist.
Theaetetus:
Tại sao ông lại nói thế?
Người
khách: Ông ta sẽ với bạn có vẻ như có mắt nhìn ông ta nhắm kín, hoặc nếu khác,
không có bất kỳ con mắt nhìn nào cả,
Theaetetus:
Như thế nào?
Người
khách: Ông ta sẽ cười vào những gì bạn nói, khi bạn trả lời ông cách đó, với
chuyện trò về những sự vật việc trong những tấm gương, hoặc những tác phẩm điêu
khắc, và khi bạn nói với ông ta như thể ông ta có thể trông thấy. Ông ta sẽ giả
vờ như ông không biết gì về những tấm gương, hoặc nước, hoặc thậm chí cảnh tượng,
và ông ta sẽ đặt câu hỏi của ông ta với bạn chỉ trong những giới hạn của những
lời nói.
Theaetetus:
Loại câu hỏi nào?
Người
khách: Ông ta sẽ hỏi về những gì trong khắp tất cả những sự vật việc mà bạn gọi
là nhiều, nhưng vốn bạn nghĩ bạn nên gọi bằng một cái tên, sao chép, để bao gồm tất cả chúng, như thể nếu chúng đã là một sự vật
việc. Nói một điều gì đó, khi đó, và để chống giữ cho chính bạn, và đừng nhường
ông ta một bước nào cả.
Theaetetus:
Sự vật việc gì trong thế giới chúng ta sẽ nói là một sao chép, thưa tôn ông,
ngoại trừ một gì đó thì được làm giống tương tự như một sự vật việc thực, và là
một sự vật việc khác mà giống như nó?
Người
khách: Bạn đang nói đó là một sự vật việc thực
khác giống nó? Hay bạn nói giống nó với
nghĩa gì?
Theaetetus:
Không phải rằng nó là thực gì hết tất
cả, nhưng rằng nó giống với sự vật việc thực.
Người
khách: Nghĩa của thực, là-có thực sự?
Theaetetus:
Vâng.
Người
khách: Và nghĩa của không thực, trái
với thực?
Theaetetus:
Dĩ nhiên.
Người
khách: Như thế, bạn đang nói rằng gì-đó-là
giống thì không thực sự là gì-đó-là,
nếu bạn nói về nó như không thực.
Theaetetus:
Nhưng nó là, trong một cách.
Người
khách: Nhưng không phải thực, bạn nói.
Theaetetus:
Không, ngoại trừ rằng nó thực sự là một sự giống-như.
Người
khách: Như thế, nó thì không thực sự là gì, nhưng nó thực sự là gì chúng ta gọi
là một sự giống-như?
Theaetetus:
Có lẽ gì đó không là được cuộn dệt
cùng với gì-đó-là trong một số cách
nào đó giống thế – nó thì hầu như kỳ lạ.
Người
khách: Dĩ nhiên nó thì khác thường. Dẫu gì đi nữa, bạn có thể thấy rằng nhà
sophist có-nhiều-đầu vẫn còn dùng sự cuộn dệt vào nhau này để buộc chúng ta miễn
cưỡng đồng ý rằng gì đó không là,
trong một cách nào đó là (có).
Theaetetus:
Tôi chắc chắn có nhìn thấy nó.
Người
khách: Vậy thì, chúng ta có thể định nghĩa lĩnh vực chuyên môn của ông ta thế
nào, như thế để thuận hợp trước sau?
Theaetetus:
Ông nói với nghĩa gì? Loại vấn đề khó khăn nào ông sợ?
Người
khách: Khi chúng ta nói rằng ông ta lừa dối chúng ta về những xuất hiện dạng ngoài,
và rằng ông ta là một nhà chuyên môn về lừa dối, chúng ta nói như thế vì chuyên
môn của ông ta làm những hồn người chúng ta tin tưởng vào gì là sai lầm? Hay
chúng ta sẽ nói gì?
Theaetetus:
Chỉ thế đó. Chúng ta sẽ nói gì khác?
Người
khách: Lại nữa, một tin tưởng sai lầm sẽ là một vấn đề của tin tưởng những sự vật
việc vốn trái ngược lại với những gì-đó-là?
Hay là gì?
Theaetetus:
Vâng, trái ngược lại.
Người
khách: Như thế, bạn đang nói rằng một tin tưởng sai lầm là tin tưởng những gì đó không là.
Theaetetus:
Nhất thiết.
Người
khách: Tin tưởng rằng những gì đó không
là là không (có), hay rằng những gì đó không trong cách nào là (có, nhưng)
trong một cách nào là (có)?
Theaetetus:
Rằng những gì đó không trong cách nào là, trong một cách nào là, nó phải là thế,
nếu có bất kỳ một ai từng bao giờ sẽ là ngay cả một chút sai trái.
Người
khách: Tốt, không phải là một tin tưởng sai lầm cũng tin rằng những gì đó hoàn
toàn là không trong cách nào là?
Theaetetus:
Vâng.
Người
khách: Và đây cũng là không thực nữa?
Theaetetus:
Vâng.
Người
khách: Và tôi nghĩ chúng ta cũng sẽ coi nói nămg không thực trong cùng một
cách, như khi nói rằng những gì-đó-là
(có), không là (có), và rằng những gì đó không là (có), là có.
Theaetetus:
Nó sẽ là không thực thế nào khác nữa?
Người
khách: Tôi không cho rằng có bất kỳ một cách nào khác. Nhà sophist, tuy nhiên,
sẽ không nhận rằng cách này là có thể. Và làm thế nào bất kỳ một cá nhân nào có
óc xét đoán lại có thể chấp nhận nó, bây giờ rằng những gì chúng ta đã đồng ý
trước đó đã được làm thêm vững chắc. [13]
Có phải chúng ta hiểu những gì ông ta nói, Theaetetus?
Theaetetus:
Làm thế nào chúng ta có thể không hiểu điều đó, khi chúng ta dám nói rằng sự
không thực thì trong những tin tưởng và những lời nói chứa đựng sự không thực,
chúng ta đang nói những gì trái ngược với những gì chúng ta đã nói vừa lúc nãy.
Chúng ta bị buộc phải gắn gì-đó-là với
gì đó không là, ngay cả mặc dù chúng
ta đã đồng ý vừa lúc này, rằng đó là hoàn toàn không thể có được.
Người
khách: Trí nhớ bạn thì đúng. Nhưng hãy nghĩ về những gì chúng ta cần phải làm
gì về nhà sophist. Bạn thấy, là nếu chúng ta giả định, nguồn cung cấp của ông
ta về những phản đối và những bối rối khó hiểu thì nhiều chừng nào và dễ dàng
có sẵn bao nhiêu, khi chúng ta lùng kiếm ông ta, rằng ông ta là một nhà chuyên
môn về gian lận và làm ra-sự không thực.
Theaetetus:
Nhất định
Người
khách: Ông ta hầu như có một nguồn cung cấp vô hạn của chúng, và chúng ta đã
duyệt qua chỉ là một phần nhỏ.
Theaetetus:
Nếu vậy, sau đó có vẻ như sẽ không thể nào bắt được ông ta.
Người
khách: Vậy là gì? Có phải chúng ta sẽ gượng nhẹ và buông bỏ?
Theaetetus:
Tôi nói rằng chúng ta không nên, ngay cả nếu chỉ có cơ hội nhỏ nhất mà chúng ta
có thể bắt được ông ta.
Người
khách: Như thế, bạn sẽ được tha thứ và, như bạn nói, sung sướng nếu chúng ta bằng
cách nào đó có thể giải thoát chúng ta, ngay cả chỉ một chút, khỏi một luận chứng
mạnh mẽ như vậy?
Theaetetus:
Dĩ nhiên.
Người
khách: Sau đó, tôi có một gì đó để yêu cầu ngay cả còn gấp rút hơn.
Theaetetus:
Điều gì?
Người
khách: Đừng nghĩ rằng tôi đang chuyển thành một loại nào đó của người giết bố
mình[14]
Theaetetus:
Ông nói nghĩa gì?
Người
khách: Để chống giữ cho bản thân chúng ta, chúng ta sẽ bắt câu nói của ông bố
Parmenides phải chịu thêm tra xét kỹ lưỡng hơn, và khăng khăng dùng sức mạnh
thô bạo với cả hai, rằng gì đó không là, cách
nào đó, là-có, và sau đó lại nữa rằng,
gì-đó-là, cách nào đó, không là-có.
Theaetetus:
Quả thực nó có có vẻ rằng trong những gì chúng ta sẽ nói, chúng ta sẽ phải chiến
đấu từ đầu đến cuối với vấn nạn đó.
Người
khách: Đó là rõ ràng ngay cả với một người mù, như họ nói. Chúng ta sẽ không
bao giờ có khả năng tránh được việc phải làm chính chúng ta thành lố bịch buồn
cười bằng nói những sự vật việc mâu thuẫn, bất cứ khi nào chúng ta bàn luận về
những phát biểu và những tin tưởng không đúng thực, có thể là những sao-chép,
hoặc những giống-như, hoặc những bắt chước, hoặc những xuất hiện dạng ngoài, hoặc
về bất cứ loại nào của chuyên môn có liên quan đến những sự vật việc này – trừ
khi, đó là, hoặc chúng ta bác bỏ những tuyên bố của Parmenides, hoặc đồng ý chấp
nhận chúng.
Theaetetus:
Đó là sự thật.
Người
khách: Vì vậy, đó là lý do tại sao chúng ta phải có đủ mạnh mẽ để tấn công những
gì người cha chúng ta nói. Hoặc, nếu sợ hãi ngăn chúng ta làm việc đó, khi đó chúng
ta sẽ phải bỏ nó lại hoàn toàn một mình.
Theaetetus:
Sợ hãi, dẫu gì đi nữa, sẽ không dừng chúng ta lại.
Người
khách: Tốt, sau đó, tôi có một điều thứ ba để hỏi bạn, một gì đó nhỏ thôi.
Theaetetus:
Chỉ cần cho tôi biết nó là gì.
Người
khách: Khi tôi nói chuyện một phút trước đây, tôi đã nói rằng tôi đã luôn luôn
buông bỏ bất cứ khi nào tôi đã cố gắng bác bỏ những gì Parmenides nói, đúng như
cách tôi đã làm lần này.
Theaetetus:
Vâng, ông đã nói thế.
3.2 Khó hiểu với ‘gì-đó-là’
[242b]
Người
khách: Tôi sợ rằng với bạn tôi sẽ có vẻ như bị lãng trí, nếu tôi luôn thay đổi
vị trí của tôi, dịch tới lại trở lui, sau khi nói rõ những gì tôi đã nói. Đó là
vì lợi ích cho bạn mà chúng ta sẽ phải cố gắng để bác bỏ những gì Parmenides
nói – nếu chúng ta có thể làm được điều
đó.
Lê Dọn Bàn tạm dịch – bản nháp thứ nhất
(Jan/2016)
[1]
theo Fowler: “ours would indeed be a
blessed race.”
[2]
The craft of “Copy making”, hay Fowler “the image-making art”: tài nghệ, hay
nghệ thuật mô-phỏng-bắt-chước.
[3]
likeness-making và appearance-making
[4] falsity, hay falsehood
being là ‘những sự vật việc vốn không là’, nói sai lầm là nói về gì đó không là-có, nói về một sự vật việc như thế là
nói không thực, không đúng; là ‘sai lầm’ với sự là-có.
[5] Bản dịch của Conford (1935): “Sự liều
lĩnh của mệnh đề phát biểu nằm trong ẩn ý của nó rằng ‘gì thì không’ có là-có,
vì không trong cách nào khác khiến một sự sai lầm/không thực có thể đi đến
thành có là-có.”
Khi chúng
ta nói ‘X là... a, hay b. hay c’ hay
nói ‘Z là/thì e, hay f, hay g,...’;
X, Z là một gì đó có một hay nhiều
thuộc tính a, b, c, e, f, g..., nào đó (nóng/lạnh, màu xanh/đỏ, lớn/nhỏ hơn,
bằng với, giống như,... ) Nhưng như thế, trước hết chúng ta đã nói rằng X, Z là sự vật việc này, là/thì thế kia; (trong
ngôn ngữ, ở đây là tiếng Anh hay Pháp, nói về X , Z dùng một thuật từ ‘to be/etre’
chúng ta vẫn dịch là ‘là’ (hay ‘thì’) với nghĩa rằng X hay Z là có những thuộc tính đó, hay là không có những thuộc tính đó, và thuộc tính đầu tiên, cơ bàn là ‘có’. Hiểu như một gì đó phải trước hết có đấy (exist) rồi chúng ta mới nói nó là thế này, hay là thế kia. Vậy khi nói X là, hay Z là, là trước hết nói cả X lẫn Z
đều là những là-có (beings), vì chúng
đều có đấy (exist). [thay vì như
những người khác trước đây: ‘X lẫn Z đều là những hữu thể (beings), vì chúng đều hiện
hữu]
Trong Sophist, tôi tạm (thử) dịch, dùng những
từ thuần Việt, đơn giản; tương tự như Plato, ông đã dùng những từ thuần Greek
đơn giản, để nói về những khái niệm đó: một gì-đó-là
có, hay là không có, và ‘không có’ không phải là không có, nhưng đơn giản chỉ có nghĩa là không là-có; hiểu như Parmenides, là có, khác với là không có, nhưng không đối nghịch với nhau (như có với không có), vì Tất cả là Một, và Vũ trụ chỉ ‘Có’ chứ không
‘không-Có’. Đó là khái niệm siêu hình nền tảng của nhà triết học Hellas siêu
hình đầu tiên, Parmenides đã đặt định cho triết học phương Tây, và Plato đang
bắt đầu bàn luận ở đây: “điều không-là
lại có thể là-có”. Thế nên tôi dịch:
that which
is = gì-đó-là = gì-đó-là-có (khi cần làm rõ hơn)
that which
is not= gì đó không là = gì-đó-là-không-có=
gì đó không là-có
[6]
Parmenides Frg. 7, ll.1-2
Bản dịch của Fowler: “This statement involves the bold
assumption that not-being exists, for otherwise falsehood could not come into
existence. But the great Parmenides, my boy, from the time when we were
children to the end of his life, always protested against this and constantly
repeated both in prose and in verse: ‘Never let this thought prevail, saith he,
that not-being is; But keep your mind
from this way of investigation.’ So that is his testimony, and a reasonable examination
of the statement itself would make it most absolutely clear.”
[7] absolute
not-being: hoàn toàn không có, hay không-là-có
tuyệt đối.
[8] Nói
không về/đến gì hết tất cả
[Chú ý là
trong tiếng Greek, từ ‘không-gì’ (nothing) là ‘mēden’, nghĩa đen là một gì đó giống như’ không ngay cả một’ (mēde hen)
[9] Fowler: ‘bây giờ, chúng ta giả định rằng
tất cả con số thì có trong số/ở giữa những sự vật việc vốn chúng là có’: Now we
assume that all number is among the things which are. [238b])
[10] Fowler: ‘when I undertook to attach the
verb “to be” to not-being’
[11] That
which
[12] Fowler: “the form of the singular”.
[13] [như trong 237a-238c, được làm vững chắc
thêm trong 238d-239c]
[14] patricide, những bản khác ‘parricide’.
