Theaetetus
(Theaetetōs)
Plato (Πλάτων, Plátōn, 428/427– 348/347
TCN)
3.3 Phản bác Luận đề cho rằng Hiểu biết là Tri giác:
[160e5–186e12]
[160e5–186e12]
[160 e]
Socrates: Điều này, sau đó, nó hiện ra, là những gì nỗ lực của chúng ta đã
cuối cùng đưa ra – dẫu cho nó thực sự là gì đi nữa. Và bây giờ nó đã được sinh
ra, chúng ta phải thực hiện nghi lễ chạy quanh trước lò sưởi với nó [1]; trong sốt sắng tốt nhất chúng ta phải
chuyền nó đi thảo luận vòng quanh mọi người. Vì chúng ta phải cẩn thận rằng
chúng ta không bỏ xót một vài khiếm khuyết trong điều này vốn đang đi vào trong
sự sống; nó có thể là một gì đó không đáng để nuôi cho lớn, một quả trứng rỗng
đầy hơi, một sự dối trá. Bạn nói gì? Có phải ý kiến của bạn rằng đứa con bạn, trong
bất kỳ trường hợp nào, phải được nuôi lớn và không bị bỏ mặc để chết? Bạn có thể
chịu nổi khi tìm thấy sai lầm với nó, và không lên cơn giận dữ nếu đứa con đầu
lòng của bạn bị đánh cắp khỏi bạn?
Theodorus:
Theaetetus sẽ kham chịu được điều đó, Socrates. Cậu ta hoàn toàn không phải là
một người mất bình tĩnh. Nhưng nói cho tôi biết, có Trời cao xanh, trong cách
nào thì nó là không phải như nó đáng lẽ nên là?
Socrates: Bạn là người yêu chân thành của thảo luận, Theodorus, và bạn quá tốt để nghĩ rằng tôi là một thứ bị đựng những luận chứng, và có thể dễ dàng chọn ra lấy một mà nó sẽ cho bạn thấy rằng lý thuyết này là sai. Nhưng bạn không nhận thực được những gì đang xảy ra. Những luận chứng không bao giờ đến từ tôi; chúng luôn luôn đến từ người tôi đang nói chuyện với. Tất cả những gì tôi biết, chẳng hạn như là điều này, là làm thế nào để lấy một luận chứng ra từ một người nào khác – một ai là người khôn ngoan – và cho nó một đón nhận công bằng. Vì vậy, bây giờ, tôi đề nghị cố gắng để lấy ra trả lời của chúng ta từ Theaetetus, không thực hiện bất kỳ một đóng góp nào của riêng tôi.
Theodorus: Đó là một
cách nói điều đó hay hơn, Socrates; hãy làm như bạn nói.
Socrates: Vậy thì,
Theodorus, bạn có biết điều gì làm tôi kinh ngạc về ông bạn Protagoras của bạn?
Theodorus: Không –
đó là gì?
Socrates: Vâng, tôi
đã thích thú với phát biểu tổng quát về lý thuyết của ông ta rằng một sự vật việc
đối với bất kỳ một cá nhân nào là những gì nó bày hiện ra (như ấn tượng hay cảm
giác) với người ấy; nhưng tôi kinh ngạc với cách ông ấy đã bắt đầu. Tôi lấy làm
ngạc nhiên rằng ông ta không nêu lên ở phần mở đầu của (tập sách) Sự Thật [2] rằng “Lợn là thước đo của tất cả mọi sự vật việc”, hoặc “khỉ baboon”, hoặc vài
sinh vật chốn hẻo lánh nào đó vẫn chưa biết đến, với sức mạnh của tri giác. Thế
đó tất sẽ tạo một mở đầu rất bao trùm mạnh mẽ và khinh thị nhất. Nó tất đã sẽ
làm rõ ràng cho chúng ta ngay rằng, trong khi chúng ta đang sững sờ đứng trước
sự khôn ngoan của ông, nghĩ ông như một vị gót, trong thực tế ông thì không có thẩm
quyền tốt hơn một con nòng nọc – chứ đừng so với bất kỳ một người nào khác.
Hay chúng ta sẽ nói
gì, Theodorus? Nếu bất cứ gì mỗi cá nhân phán đoán bằng những phương tiện của
tri giác là sự thật cho anh ta; nếu không có người nào có thể phán đoán kinh
nghiệm của người khác tốt hơn anh ta, hoặc có thể tuyên bố có thẩm quyền để xem
xét phán đoán của một người khác và xem nếu nó là đúng hay sai; như chúng ta đã
nhiều lần nói, nếu chỉ chính mỗi cá nhân có thể tự phán đoán về thế giới riêng
của mình, và những gì người ấy phán đoán thì luôn luôn đúng và chính xác: làm
thế nào có thể từng có bao giờ, bạn tôi ơi, rằng Protagoras là một người khôn
ngoan, thật khôn ngoan về phần suy nghĩ chính mình xứng đáng làm thầy cho những
người khác và đáng giá những lệ phí lớn; trong khi chúng ta, so với ông, là những
người dốt nát, cần phải đến và ngồi dưới chân ông – chúng ta chính mình, mỗi người
là thước đo của sự khôn ngoan của chúng ta? Chúng ta có thể tránh kết luận rằng
Protagoras đã chỉ đùa với đám đông khi ông nói sự vật việc này? Tôi không nói
gì về trường hợp của riêng tôi, và thuật đỡ đẻ của tôi, và chúng ta nhìn ngớ ngẩn
như thế nào. Cũng vậy nữa, tôi nghĩ rằng, cả toàn bộ công việc của thảo luận
triết học. Để xem xét và cố gắng để phản bác những ấn tượng tri giác và những
phán đoán của nhau, khi của mỗi người đều là chính xác – Đây chắc chắn là một mảnh
cực kỳ phiền chán của sự vô nghĩa, nếu Sự
Thật của Protagoras là đúng, và không chỉ đơn thuần là một lời sấm nói đùa cho
vui trích ra từ chốn trú ẩn linh thiêng không thể xâm nhập được của quyển sách.
Theodorus:
Protagoras là bạn của tôi, Socrates, như bạn vừa nhận xét. Tôi không thể vội đồng
ý với bạn để bác bỏ ông ta qua những chấp nhận của tôi; thế nhưng tôi chưa sẵn
sàng để chống lại ông với phán đoán riêng của tôi. Vì vậy, hãy tiếp tục với
Theaetetus. Cậu ta xem dường đi theo bạn rất đồng tình cho đến tận giờ.
Socrates:
Bây giờ, Theodorus, giả như bạn đi đến Sparta và đi thăm những trường dạy đô vật.
Bạn có nghĩ là điều đúng để ngồi và nhìn những người khác khỏa thân tập thể dục
– một số họ cũng chẳng có gì nhiều để nhìn – và từ chối không chịu cởi bỏ quần
áo chính mình với cùng họ, và dù đến lượt mình nhưng không để cho mọi người
nhìn thấy bạn trông giống thế nào?
Theodorus: Tại
sao không, nếu tôi có thể thuyết phục họ để mặc sự lựa chọn cho tôi? Tương tự
như vậy, tôi hy vọng sẽ thuyết phục bạn để cho phép tôi được làm một khán giả,
và bây giờ đừng lôi tôi vào đấu trường vốn tôi đã già thành cứng cỏi; nhưng hãy
giao đấu với một người nào trẻ hơn và dẻo dai hơn.
Socrates:
Vâng, Theodorus, những gì bạn thích sẽ không phải là tôi không thích, như thông
thường vẫn nói. Vì vậy, chúng ta lại phải quay sang nhờ Theaetetus khôn ngoan của
chúng ta. Đến đây, Theaetetus. Hãy suy nghĩ, để bắt đầu với, về những gì chúng
ta vừa nói, và cho tôi biết nếu bạn không phải là chính mình ngạc nhiên trước đột
nhiên thấy rằng bạn là bình đẳng trong sự khôn ngoan với bất kỳ một người nào,
hay ngay cả với một vị gót? – Hay bạn có nghĩ rằng đo lường theo lối Protagoras
không có nghĩa là để được áp dụng cho những vị gót cũng nhiều như cho những con
người?
Theaetetus:
Tôi hầu như hoàn toàn chắc chắn là không. Và, để trả lời câu hỏi của ông, vâng,
tôi rất ngạc nhiên. Khi chúng ta đã đang làm việc tìm ra ý nghĩa của nguyên lý
rằng một sự vật việc là cho mỗi người những gì có vẻ như là với riêng người ấy,
nó đã hiện ra với tôi là một nguyên lý rất vững chắc. Nhưng bây giờ, tất cả
trong một phút, nó là hoàn toàn ngược lại.
Socrates: Vâng,
vì bạn là người trẻ tuổi, chú bé thân mến của tôi; và do đó, bạn sẵn sàng để
tai nghe theo thuật hùng biện trước đám đông và để nó thuyết phục bạn. Đối với Protagoras,
hoặc với bất cứ ai phát biểu đại diện cho ông ta, sẽ trả lời chúng ta như thế
này: “Những người chân thực tốt lành của tôi, già lẫn trẻ”, ông sẽ nói, “bạn ngồi
đây diễn thuyết; bạn kéo vào những vị gót, vốn hiện hữu hay không hiện hữu của
họ tôi đều loại trừ tất cả khỏi thảo luận, viết xuống hay nói ra”; [3] bạn tiếp tục nói bất cứ sự vật việc gì có thể
chấp nhận được với đám đông, nói với họ rằng sẽ là một sự vật việc gây sốc nếu
không có người nào đã khôn ngoan hơn bất kỳ một con bò nào trong một đồng cỏ;
nhưng không một lời nào về sự tất yếu hay về chứng cớ. Bạn chỉ cần dựa vào tính
có thể thể xảy ra hay xem dường hợp lý; mặc dù nếu Theodorus hoặc bất kỳ một nhà
hình học nào khác đã làm như thế trong ngành khoa học của ông, đó là một nhà
hình học vô dụng tất ông sẽ là”. Do đó, bạn và Theodorus tốt hơn hãy xem xét,
trong những vấn đề quan trọng dường vậy, liệu bạn có sẽ chấp nhận những lập luận
vốn chúng đều chỉ là thuyết phục cho tin, hay có thể có lý.
Theaetetus:
Bạn sẽ không nói rằng chúng ta hẳn có bất kỳ quyền nào để làm thế, Socrates; và
chúng ta cũng chẳng nên làm.
Socrates: Khi
đó, có vẻ như, bạn và Theodorus nói rằng phê bình của chúng ta sẽ nên đi theo một
dòng suy luận khác?
Theaetetus: Vâng,
nó chắc chắn sẽ.
Socrates: Chỗ
này, khi đó, là một cách khác trong đó chúng ta có thể xem xét không biết liệu hiểu
biết và tri giác có là cùng một tương tự hoặc là những sự vật việc khác biệt –
đó là câu hỏi mà lập luận của chúng ta đã được giữ trong cái nhìn trước sau, phải
không? Và đó là mục đích của nó mà chúng ta đã khai quật được tất cả những điều
khác thường này?
Theaetetus:
Không nghi ngờ gì.
Socrates:
Vâng, bây giờ, có phải chúng ta sẽ đồng ý rằng khi chúng ta tri giác những sự vật
việc bằng nhìn hay nghe chúng, chúng ta luôn luôn đồng thời biết chúng hay không? Lấy thí dụ, trường
hợp khi nghe người ta nói một tiếng nước ngoài mà chúng ta chưa được học. Có phải
chúng ta sẽ nói rằng chúng ta không nghe âm thanh của tiếng nói của họ khi họ
nói? Hay là chúng ta vừa nghe và vừa biết những gì họ đang nói gì không? Lại nữa,
giả sử chúng ta không biết những chữ viết của chúng ta, chúng ta có sẽ nhấn mạnh
rằng chúng ta không thấy chúng khi chúng ta nhìn vào chúng? Hay chúng ta sẽ duy
trì rằng, nếu chúng ta nhìn thấy chúng, chúng ta biết chúng?
Theaetetus:
Chúng ta sẽ nói, Socrates, rằng chúng ta biết chỉ rằng trong chúng gì mà chúng
ta thấy và nghe. Chúng ta thấy và biết cả hai vừa hình dạng và màu sắc của những
chữ cái; và với những lời nói chúng ta cả hai vừa nghe và biết sự lên và xuống
của giọng nói. Nhưng những gì những thày giáo và những người phiên dịch cho
chúng ta biết về chúng, chúng ta không cảm nhận được bằng thấy hoặc nghe, và thêm
nữa, chúng ta cũng không biết.
Socrates: Quả
thực, rất tốt, Theaetetus; và sẽ là điều không đúng cho tôi để đứng cản đường
tiến bộ của bạn bằng cách nêu lên những phản đối về những gì bạn nói. Nhưng hãy
nhìn, có một khó khăn khác đang đi tới chúng ta. Bây giờ, bạn phải nghĩ làm chúng
ta sẽ chống lại nó thế nào.
Theaetetus:
Khó khăn thuộc loại gì?
Socrates:
Tôi muốn nói một gì đó giống thế này. Giả sử bạn được hỏi, “Nếu một người đã một
lần từng được biết một sự vật việc gì đó, và tiếp tục giữ trí nhớ về nó, có nào
thể nào, ở thời điểm khi người ấy nhớ lại nó, người ấy không biết sự vật việc
này vốn ông đang nhớ lại? “Nhưng tôi sợ rằng tôi đang dài dòng. Những gì tôi
đang cố gắng để hỏi là, “Có thể nào một ai là người đã học được một gì đó lại không
biết sự vật việc đó khi ông ta đang nhớ lại nó? “
Theaetetus:
Làm thế nào có thể xảy ra thế, Socrates? Đó sẽ là một sự việc khác thường nhất.
Socrates:
Sau đó có lẽ tôi đang nói điều vô nghĩa? Nhưng bây giờ hãy nghĩ. Bạn nói rằng nhìn
thấy là nhận biết và thị giác là tri giác?
Theaetetus:
Vâng.
Socrates:
Sau đó, một ai là người đã từng nhìn thấy một gì đó đã đi đến để biết gì mà ông
đã thấy, theo như phát biểu bạn đã vừa mới nói giờ đây?
Theaetetus:
Vâng.
Socrates: Nhưng
bạn có nói – phải không bạn? – Rằng có một sự vật việc như là trí nhớ?
Theaetetus:
Vâng.
Socrates: Trí
nhớ về không–gì? Hay về một gì đó?
Theaetetus: Về
một gì đó, chắc thế.
Socrates: Đó
là để nói, về những sự vật việc vốn một đã học được, đó là, đã tri giác – loại
đó của “một gì đó”?
Theaetetus: Tất
nhiên.
Socrates: Và
những gì một người đã một lần nhìn thấy, anh ta nhớ lại, tôi hiểu điều đó, thỉnh
thoảng?
Theaetetus: Anh
ta có thế.
Socrates:
Ngay cả nếu anh ta nhắm chặt mắt? Hay có phải anh ta quên nó nếu anh ta làm điều
này?
Theaetetus:
Đó sẽ là nói một sự việc lạ thường, Socrates.
[164]
Socrates:
Tuy nhiên, đó là những gì chúng ta phải nói, nếu chúng ta sẽ cứu vãn tuyên bố
trước đó của chúng ta. Nếu không, với nó tất cả thì thất bại.
Theaetetus:
Vâng, Jove ơi, lạ chửa, tôi cũng bắt đầu có những nghi ngờ của tôi; nhưng tôi chưa
hoàn toàn nhìn thấy nó. Xin ông giải thích.
Socrates:
Đây là lý do tại sao. Theo như chúng ta, người nào là người nhìn thấy đã có được
hiểu biết về những gì ông nhìn thấy, vì thị giác, tri giác và sự hiểu biết đã
được đồng ý là cùng một sự việc tương tự.
Theaetetus: Vâng,
chắc chắn.
Socrates:
Nhưng người nào là người nhìn thấy và đã có được hiểu biết về sự vật việc ông
đã thấy, nếu ông ta nhắm mắt không nhìn thấy nó nhưng nhớ lại. Phải vậy không?
Theaetetus:
Vâng.
Socrates:
Nhưng để nói “Ông ta không nhìn thấy” là để nói “Ông ta không biết, nếu “”thấy”là
“biết”?
Theaetetus: Đúng.
Socrates: Khi
đó, chúng ta có kết quả này, rằng người nào là người đã đi đến nhận biết một gì
đó và vẫn còn nhớ lại nó, (nhưng) không biết nó vì ông ta không nhìn thấy nó?
Và đó là những gì chúng ta đã nói tất sẽ là một sự vật việc xảy ra lạ thường nhất.
Theaetetus: Đó
thì hoàn toàn đúng.
Socrates: Khi
đó, xem dường chúng ta có được một kết quả không thể có được khi hiểu biết và
tri giác được xác định với nhau?
Theaetetus:
Nó xem dường giống thế.
Socrates:
Sau đó, chúng ta tất đã phải nói rằng tri giác đó là một sự việc và hiểu biết là
một sự việc khác?
Theaetetus:
Vâng, tôi sợ như vậy.
Socrates:
Sau đó hiểu biết là gì? Chúng ta sẽ
phải bắt đầu lại từ đầu, có vẻ thế. Và cũng – bất cứ sự vật việc gì chúng ta
suy nghĩ về, Theaetetus?
Theaetetus: Ông
nói sao?
Socrates:
Chúng ta xem dường như đang hành xử giống như một con gà chọi hèn kém, bỏ lý
thuyết nhảy đi tắt và vội gáy trước khi chúng ta có được chiến thắng trên lý
thuyết.
Theaetetus: Chúng
ta làm việc đó thế nào?
Socrates:
Chúng ta dường như nghiêng sang áp dụng những phương pháp của những người tranh
luận chuyên nghiệp: chúng ta đã làm một thỏa thuận nhằm tới có được những từ trước
sau đều phù hợp nhau; và bây giờ chúng ta cảm thấy tự mãn rằng chúng ta đã đánh
bại lý thuyết bằng cách dùng một phương pháp thuộc loại này. Chúng ta tự xưng
là những triết gia, không phải là những người tranh luận quán quân; và chúng ta
không nhận ra rằng chúng ta đang làm đúng là những gì những ông bạn thông minh này
làm.
Theaetetus:
Tôi vẫn không hoàn toàn hiểu ông nói gì.
Socrates:
Vâng, tôi sẽ cố gắng để giải thích những gì tôi có trong não
thức ở chỗ này. Chúng ta đã đang tìm hiểu khả năng rằng một người sẽ không biết
một gì đó mà ông đã học hỏi và ghi nhớ. Và chúng ta đã được thấy rằng một ai là
người đã nhìn thấy một gì đó, và sau đó tự nhắm mắt, nhớ lại nhưng không nhìn
thấy nó; và cho thấy rằng ông ta không biết sự vật việc ở chính ngay lúc ông ta
nhớ lại nó. Chúng ta nói rằng sự việc này là không thể có được. Và do đó, câu
chuyện về Protagoras đi đến một kết thúc quá sớm; của bạn cũng thế, câu chuyện
của bạn về ấn định danh tính của hiểu biết và tri giác.
Theaetetus: Nó hiện ra
thế.
Socrates: Nhưng tôi
không nghĩ rằng điều này tất đã xảy ra, bạn tôi ơi, nếu người cha của câu chuyện
kia vẫn còn sống. Ông tất sẽ tìm thấy rất nhiều những phương tiện để bảo vệ nó.
Như tình trạng hiện giờ, nó là một đứa trẻ mồ côi chúng ta đang chà đạp trong
bùn. Ngay cả những người Protagoras đã uỷ nhiệm làm những người bảo vệ che chở
của nó cũng không sửa soạn đi đến cứu nguy cho nó; lấy thí dụ, Theodorus đây.
Vì lợi ích của công lý, xem dường chính chúng ta sẽ phải đến cứu nguy.
Theodorus: Tôi nghĩ rằng
ông phải đến. Đó không là tôi, ông biết đấy, Socrates, nhưng là Callias, con
trai của Hipponicus, [4] là người bảo vệ những di sản của Protagoras. Như chuyện đã xảy ra, tôi đã
rất sớm hướng xa ra khỏi thảo luận trừu tượng sang hình học. Nhưng tôi sẽ rất
biết ơn nếu ông có thể cứu nguy đứa trẻ mồ côi.
Socrates: Tốt,
Theodorus. Bây giờ bạn có vui lòng đặt chú ý của bạn vào công việc cứu nguy này
của tôi không – chút ít gì tôi có thể làm được đây? Vì người ta có thể bị đẩy
vào làm những chấp nhận ngay cả còn gây nhiều hoang mang lo ngại hơn là chúng
ta vừa làm, nếu người ta đã ít chú ý đến những từ ngữ mà chúng ta diễn tả những
xác định và phủ định của chúng ta như chúng ta đã thường quen làm. Tôi có sẽ
cho bạn biết điều này có thể xảy ra thế nào không? Hay tôi sẽ nói với
Theaetetus?
Theodorus: Hãy cho cả
hai chúng tôi, Socrates; nhưng cậu bé trẻ tuổi đã có trả lời hay hơn. Nếu có vướng
sai lầm sẽ không là điều thiếu đàng hoàng quá đáng gì với cậu.
Socrates: Vâng, sau đó,
đây là câu hỏi gây hoang mang lo ngại nhất của tất cả. Tôi nghĩ, nó là một gì
đó như thế này, “Có thể có được không cho một ai là người biết một sự vật việc
gì đó lại không biết sự vật việc này vốn ông biết?”
Theodorus: Chúng ta sẽ
trả lời gì bây giờ, Theaetetus?
Theaetetus: Đó là không
thể nào, tôi tất sẽ nghĩ.
Socrates: Nhưng đó thì
không phải là không, nếu bạn sẽ đặt làm tiền đề rằng sự thấy là sự biết. Vì bạn
sẽ làm gì khi một có vài đồng bạn liều lĩnh làm bạn “bị mắc kẹt trong lòng giếng”,
như người ta thường nói, với một câu hỏi khiến bạn không có lối thoát: úp tay anh
ta trên một mắt của bạn, anh ta hỏi bạn nếu bạn nhìn thấy chiếc áo choàng của anh
với con mắt đã bị úp lên – bạn sẽ ứng phó thế nào với việc đó?
Theaetetus: Tôi sẽ nói
rằng tôi không nhìn thấy nó với con mắt này, nhưng tôi nhìn thấy với con mắt
kia.
Socrates: Như vậy bạn vừa
nhìn thấy vừa không nhìn thấy cùng một sự vật cùng một lúc?
Theaetetus: Vâng, phải,
trong cách thức loại thế đó, tôi thấy.
Socrates: “Đó không phải
là câu hỏi tôi đang đặt cho bạn” anh ta sẽ nói, “Tôi đã không hỏi bạn theo cách
nào nó đã xảy ra. Tôi đã hỏi bạn “Có phải nó xảy ra rằng bạn không biết những
gì bạn biết không?” Bây giờ bạn xem dường là nhìn thấy những gì bạn không nhìn;
và bạn đã thực sự thừa nhận rằng sự thấy là sự biết, và không thấy là không biết.
Tôi để cho bạn rút ra kết luận của bạn.”
Theaetetus: Vâng, tôi
rút ra một kết luận vốn mâu thuẫn với những giả định ban đầu của tôi.
Socrates: Và đó là loại
sự việc có thể hơn một lần đã xảy ra với bạn, ông bạn tuyệt vời ơi. Nó có thể xảy
ra nếu một người nào đó đã khăng khăng hỏi bạn liệu là điều có thể có được hay
không để biết đôi khi rõ ràng và đôi khi lờ mờ; hay để biết ở gần với tầm tay
và không từ một khoảng cách; hay để biết cùng một sự vật việc vừa sâu đậm và vừa
yếu nhạt. Và có một triệu những câu hỏi khác mà một trong những người chạm trán
đánh thuê của tranh luận có thể phục kích bạn, một khi bạn đã đưa lên ý kiến rằng
hiểu biết và tri giác là cùng một sự vật việc tương tự như nhau. Ông sẽ nói lời
mãnh liệt tấn công vào thính giác và khứu giác và những tri giác khác cùng loại
đó; và sẽ tiếp tục phủ bác bạn, và không thả cho bạn đi cho đến khi bạn phải bị
thán phục cảm kích, sững sờ trước sự khôn ngoan của người đó – đó là ‘câu trả lời
cho nhiều nguyện ước’ – và đã có bản thân bạn trước sau hoàn toàn bị ông ta chiếm
giữ. Sau đó, sau khi ông ta đã thuần hóa và trói buộc bạn, ông ta sẽ thả cho bạn
tự do nhưng với một khoản tiền chuộc – bất cứ giá nào xem như thích hợp với cả
hai bạn.
Nhưng có lẽ bạn sẽ hỏi,
Protagoras tự mình sẽ đem lập luận gì đến giúp đỡ những đứa con của ông. Chúng
ta có sẽ cố gắng phát biểu nó?
Theaetetus: Vâng, chắc chắn.
Socrates: Vâng, ông ta
sẽ nói tất cả những sự vật việc mà chúng ta đang nói đến trong nỗ lực của chúng
ta để bảo vệ ông; và sau đó, tôi có thể tưởng tượng, ông sẽ đi đến thách thức với
chúng ta, và cũng chẳng trong tinh thần kính nể. Tôi có thể tưởng tượng ông ta
nói: Ông Socrates đáng kính này đây – những gì ông đã làm là gây cho một chú bé
sợ hãi, bằng cách hỏi chú ta có phải có thể có được rằng cùng một người sẽ ngay
lập tức vừa nhớ lại và vừa không biết cùng một sự vật việc; và trong hoảng sợ chú
bé đã trả lời “Không”, vì chú ta không thể nhìn thấy những gì sắp xảy ra, khi
đó, theo Socrates, tiếng cười đã là phản lại tôi trong luận chứng. Bạn thì quá dễ dãi, Socrates. Lập trường đúng
là thế này. Khi bạn đang xem xét bất kỳ một học thuyết nào của tôi bằng phương
pháp của hỏi và đáp, nếu người được hỏi trả lời như bản thân tôi sẽ trả lời, và
bắt được đã phạm sai lầm, khi đó tôi là người bị chứng minh là sai lầm; nhưng nếu
câu trả lời của người ấy khác hơn với của tôi sẽ đem cho, khi đó người ấy là người
đã chen sự sai lầm vào.
“Bây giờ, để bắt đầu, bạn
có mong đợi một người nào đó đồng ý với bạn rằng một người có một trí nhớ hiện
tại về một sự vật việc người ấy đã có kinh nghiệm trong quá khứ, đây
với tư cách là một kinh nghiệm
nhiều phần giống như kinh nghiệm lần đầu, trừ khi ông ta vẫn còn đương kinh nghiệm chúng? Điều đó thì rất xa với là đúng
thực. Lại nữa, bạn có giả định rằng ông ta sẽ lưỡng lự để thú nhận rằng cùng một
người vừa biết và không biết cùng một sự vật việc là điều có thể xảy ra được?
Hoặc – nếu ông ta có những nghi ngại về sự việc này – bạn có mong đợi ông ta thừa
nhận với bạn rằng con người, là người đang ở trong tiến trình để trở thành không–giống–như,
thì cũng là một như người ấy trước khi tiến trình đã bắt đầu? Bạn có mong đợi ông
ta ngay cả để nói về “người” chứ không phải là “những người”, quả thực không cần
phải nói về một con số vô hạn của những người đi đến thành là này trong liên tục,
sau khi giả định tiến trình trở thành không–giống–như này? Không phải rằng nếu chúng
ta phải thực sự tiến hành mọi biện pháp phòng ngừa chống lại những giăng bẫy trong
lời nói của lẫn nhau. Hãy cho thấy tinh thần nhiều hơn một chút, người bạn tốt
của tôi ơi”, ông sẽ nói, “và tấn công vào chính phát biểu thực sự của tôi,
và bác bỏ nó, nếu bạn có thể, bằng cách cho thấy rằng những tri giác của mỗi
người đều không phải là những sự kiện [5] riêng của người ấy; hay rằng, nếu chúng là những
sự kiện riêng của người ấy, không dẫn đến theo rằng sự vật việc vốn nó xem dường
“trở thành”, nếu chúng ta có thể nói về sự là–có, hay “là” chỉ riêng cho chính người
mà nó bày hiện ra với. Bạn tiếp tục nói chuyện về những con lợn và khỉ baboon;
bạn cho thấy tâm lý của một con lợn của chính bạn, trong cách bạn đối ứng với
những tác phẩm của tôi, và bạn thuyết phục người nghe của bạn đi theo thí dụ của
bạn. Đó không phải là cách cư xử (đúng).
Tôi giữ vững lập trường
của tôi về sự thật như tôi đã viết nó ra. Mỗi người chúng ta là thước đo của cả
hai, vừa về những gì là, và vừa về những gì không là; nhưng có vô số những khác
biệt giữa nhiều người vì chính chỉ lý do này, rằng những sự vật việc khác nhau vừa
đều là, vừa bày hiện ra là những đối tượng khác nhau. Tôi chắc chắn không phủ
nhận sự có mặt của cả hai; sự khôn ngoan và những người khôn ngoan: còn ngược lại
là khác. Nhưng người mà tôi gọi là khôn ngoan là người có thể thay đổi những sự
bày hiện ra – người trong bất kỳ trường hợp nào, trong đó những sự vật việc xấu
là cả hai, vừa bày hiện ra và vừa là một (gì đó) xấu cho một chúng ta, hãy làm
ra một thay đổi và làm những sự vật việc tốt đẹp bày hiện ra và là cho người ấy
[6].
“Và tôi phải cầu xin bạn,
lần này, đừng thu hẹp tấn công của bạn vào chữ viết của học thuyết của tôi. Bây
giờ tôi sẽ làm nghĩa của nó rõ ràng hơn cho bạn. Thí dụ, tôi sẽ nhắc bạn về những
gì chúng ta đã nói trước đây, cụ thể là, với người bệnh những sự vật người ấy
ăn đều vừa bày hiện ra (đắng) và vừa là đắng, trong khi với người khỏe mạnh,
chúng đều vừa bày hiện ra và vừa là ngược lại. Bây giờ những gì chúng ta phải
làm thì không phải để khiến một của hai người này khôn ngoan hơn người kia – dẫu
ngay cả đó là một điều không thể – cũng chẳng phải công việc của chúng ta là để
tạo những lời kết buộc, (bằng cách) gọi người bị bệnh là thiếu hiểu biết vì sự phán
đoán của ông ta, và người khỏe mạnh là khôn ngoan, vì ông này phán đoán khác biệt.
Những gì chúng ta phải làm là tạo một sự thay đổi từ một này sang một kia, vì tình
trạng kia thì tốt hơn. Trong giáo dục,
cũng thế, những gì chúng ta phải làm là thay đổi một tình trạng tồi tệ hơn sang
thành một tình trạng tốt hơn, chỉ có khác là trong khi người y sĩ mang lại sự
thay đổi bằng cách dùng những loại thuốc, nhà giáo chuyên nghiệp [7] làm điều đó bằng cách dùng những lời nói. Những gì không bao giờ xảy ra
là rằng một ai là người phán đoán những gì là sai, lại làm cho phán đoán những
gì là đúng. Vì phán đoán những gì là không có, hay để phán đoán bất cứ gì khác
hơn ngoài những gì một người đương lập tức có kinh nghiệm là điều không thể nào
có thể xảy ra; và những gì một người đương lập tức có kinh nghiệm thì luôn luôn
đúng. Điều này, theo ý kiến tôi, là những gì thực sự xảy ra: khi hồn của một người
thì trong một trạng thái nguy hại, ông ta phán đoán mọi thứ tương tự như nó,
nhưng khi cho ông ta một trạng thái vững chãi của hồn người khiến cho ông ta
nghĩ về những sự vật việc khác biệt, những sự vật việc vốn là tốt đẹp. Trong
trường hợp kể sau, những sự vật việc vốn bày hiện ra với ông ta là những gì một
số người, những người vẫn còn đang ở giai đoạn sơ khai, gọi là “đúng thực”; quan
điểm của tôi, tuy nhiên, đó là một loại (những sự vật việc) tốt hơn so với những loại (những sự vật
việc) khác, nhưng không có cách nào đúng
thực hơn.
“Cũng không phải,
Socrates thân mến của tôi, nếu như tôi mộng tưởng để gợi ý rằng chúng ta có thể
tìm kiếm sự khôn ngoan trong loài ếch. Tôi tìm kiếm sự khôn ngoan, nếu liên hệ
với những cơ thể động vật, trong những y sĩ; liên hệ với cây cỏ sống, trong những
người làm vườn – vì tôi hầu như sẵn sàng để chủ trương rằng những người làm vườn
cũng vậy, khi họ tìm thấy một cây cỏ ốm yếu, đã tiến hành bằng cách làm cho nó
được tốt lành và khỏe mạnh, đó là, những tri giác “đúng thực”, thay vì những tri
giác xấu tệ. Tương tự như vậy, người chính trị gia khôn ngoan và hữu hiệu là người
làm những sự vật việc bổ ích xem dường công chính cho một thành phố thay vì những
điều nguy hại. Dẫu bất cứ gì trong bất kỳ thành phố nào được xem là công chính
và đáng ngưỡng mộ thì là công chính và đáng ngưỡng mộ, trong thành phố đó và lâu
dài cho đến chừng nào qui ước đó được tự duy trì; nhưng người khôn ngoan thay
thế mỗi qui ước nguy hại bằng một (qui ước) bổ ích, làm cho nó vừa xem dường và
vừa là công chính. Tương tự, người thày dạy học chuyên môn là người có thể giáo
dục học sinh của mình theo những cách thức này là một người khôn ngoan, và xứng
đáng với học phí cao họ trả cho ông.
Theo lối này, chúng ta có
được khả năng để giữ lấy cả hai rằng một vài người thì khôn ngoan hơn những người
khác, và cũng rằng không người nào phán đoán sự vật việc gì là sai. Và bạn cũng
vậy, cho dù bạn thích hay không, cũng phải chịu nhận là một “đo lường”. Vì đây
là giòng suy luận chúng ta phải nhận nếu như chúng ta định cứu vớt lý thuyết.
“Nếu bạn cảm thấy sẵn sàng
để quay về từ bắt đầu, và tạo một trường hợp phản lại lý thuyết này, hãy cho chúng
tôi nghe những phản bác của bạn đặt ra trong một luận chứng kết nối mạch lạc.
Hoặc, nếu bạn thích phương pháp hỏi và đáp, hãy làm theo cách đó; cũng không có
lý do để cố gắng né tránh phương pháp đó, quả thực một người thông minh cũng có
thể chuộng nó hơn một bất kỳ nào khác. Tôi chỉ có cầu xin rằng bạn sẽ đồng ý
làm theo điều kiện này: đừng có là không công bằng trong những câu hỏi của bạn.
Nó là đỉnh cao của sự không công bằng thẳng thắn khiến một cá nhân tự xưng là người
cẩn thận chăm sóc cho tốt lành đạo đức sẽ kiên định là không công bằng trong thảo
luận. Tôi có ý nói sự không công bằng, trong liên hệ này, là hành vi của một ai
là người không cẩn thận chăm sóc để giữ tranh chấp bất đồng tách biệt với thảo
luận [8]; một ai là người đã quên rằng trong tranh chấp
ông có thể vô trách nhiệm và dồn ngã đối thủ của mình thường xuyên như ông có
thể, nhưng trong thảo luận, ông phải là nghiêm trang, ông lại phải tiếp tục
giúp đối thủ của mình đứng vững chắc trên vị trí của người ấy, và chỉ ra cho người
ấy chỉ những trượt chân do chính người ấy hay là do chính giới tri thức xã hội mà
đây người ấy đã quen lui tới. Nếu ông tuân giữ sự phân biệt này, những ai là người
liên kết với ông sẽ tự đổ lỗi cho chính họ vì sự nhầm lẫn của họ, và những khó
khăn của họ, nhưng không phải ông. Họ sẽ tìm đến kết giao với bạn, và nghĩ bạn
như một người bạn của họ; nhưng họ sẽ ghét giận chính họ, và họ sẽ ẩn náu, tìm nương
tựa trong triết học, với hy vọng rằng qua đó họ có thể trở thành những con người
khác, và vĩnh viễn loại bỏ được nhữngcon người mà họ đã từng là. Nhưng nếu bạn
làm theo những thực hành phổ thông, và làm ngược lại, bạn sẽ có được những kết
quả ngược lại. Thay vì những triết gia, bạn sẽ làm cho đồng hành của bạn phát
triển thành những kẻ thù của triết học.
“Vì vậy, nếu bạn nghe
theo lời khuyên của tôi, như tôi đã nói trước đây, bạn sẽ ngồi xuống với chúng tôi
mà không có ý định xấu hay thù địch, nhưng trong một tinh thần thân ái. Bạn sẽ
cố gắng chân thực để tìm ra những ý nghĩa của chúng tôi là khi chúng tôi duy
trì (a) rằng tất cả mọi sự vật việc đều đang trong chuyển động và (b) đối với mỗi
cá nhân và mỗi thành phố, những sự vật việc là những gì chúng xem dường bày ra
với họ như chúng là. Và trên cơ sở này, bạn sẽ tìm hiểu xem hiểu biết và tri
giác có là cùng một sự vật việc tương tự hay những sự vật việc khác nhau. Nhưng
bạn sẽ không tiến hành như bạn đã vừa làm mới đây. Bạn sẽ không căn cứ lập luận
của bạn trên việc sử dụng và thói quen của ngôn ngữ; bạn sẽ không thực hiện
theo những thực hành của hầu hết những người, là người kéo những từ ngữ lối này
sang lối kia, tuỳ theo thích thú của họ, vì vậy gây mọi khó khăn có thể tưởng
tượng được cho mỗi lẫn nhau.”
Vâng, Theodorus, đây là
đóng góp của tôi để cứu nguy cho người bạn của bạn – tốt nhất tôi có thể làm,
và đó là đủ để gọi là ít ỏi với nguồn lực không nhiều của tôi. Nếu chính ông ta
còn sống, tất ông đã đến cứu nguy những con của mình trong một phong cách vĩ đại
hơn.
Theodorus: Đó phải là một
câu nói đùa, Socrates. Đó là một cứu chữa rất hăng hái.
Socrates: Bạn là người tốt
bụng tử tế, bạn tôi ơi. Bây giờ, nói cho tôi nghe, có phải bạn đã ghi nhận rằng
Protagoras đã phàn nàn về chúng ta, trong bài phát biểu mà chúng ta vừa nghe, vì
đã phân giải những luận chứng của chúng ta với một chú bé và dùng sự lo lắng của
đứa trẻ như một vũ khí chống lại ý tưởng của ông ta? Và ông ta đã xem thường thế
nào phương pháp lập luận của chúng ta như đơn thuần là một trò chơi thú vị, và
ông đã nghiêm trọng thế nào khi xác định chủ trương “đo lường của tất cả những sự
vật việc” của ông ta, và ra lệnh chúng ta phải nghiêm trang khi chúng ta giải
quyết với lý thuyết của ông ta?
Theodorus: Vâng, tất
nhiên tôi ghi nhận điều đó, Socrates.
Socrates: Sau đó, bạn
có nghĩ rằng chúng ta nên tuân theo mệnh lệnh của ông ta?
Theodorus: Hầu như chắc
chắn, tôi có.
Socrates: Sau đó, hãy
nhìn vào những người có mặt. Họ đều tất cả là những trẻ em trừ bạn. Vì vậy, nếu
chúng ta tuân theo Protagoras, đó là bạn và tôi là những người phải là nghiêm trang
về lý thuyết của ông ta. Đó là bạn và tôi là những người phải đặt câu hỏi và trả
lời với nhau. Khi đó, ông ta sẽ không có điều
này chống lại chúng ta, dẫu ở mức nào, rằng chúng ta xoay việc phê bình về triết
học của ông ta sang thành trò chơi thể thao với những cậu bé.
Theodorus: Tốt, nhưng không
phải là Theaetetus của chúng ta có khả năng để bám sát sự tra xét một lý thuyết
tốt hơn nhiều một ông già với một chùm râu dài?
Socrates: Nhưng không tốt
hơn bạn, Theodorus. Đừng tiếp tục tưởng
tượng rằng đó là công việc của tôi để căng vặn mọi sợi dây thần kinh nhằm bảo vệ
người bạn quá cố của bạn, trong khi bạn không làm gì cả. Nhưng đến đây,
Theodorus rất tốt của tôi, đến đây đi một chặng ngắn với tôi. Đi với tôi dẫu thế
nào chăng nữa, đến khi chúng ta xem liệu không biết trong những câu hỏi về những
chứng minh hình học, thực sự nó là bạn là người sẽ là sự đo lường, hay có phải tất
cả mọi người đều là cũng đủ khả năng với chính họ, cũng như bạn trong khoa
thiên văn học và tất cả những ngành khoa học khác, trong chúng bạn đã làm nên
tên tuổi của bạn.
[169a]
Theodorus: Socrates, không là điều dễ dàng để một ai là người đã ngồi xuống
cạnh bạn rồi từ chối, không nói chuyện. Đó đã tất cả là vô lý lúc nãy đây, khi
tôi đã giả vờ rằng bạn sẽ để cho tôi mặc áo khoác của tôi, và không dùng đến ép
buộc như những người Sparta.
Lê Dọn Bàn tạm dịch – bản nháp thứ nhất
(Dec/2015)
[1] [Nghi lễ này (của những người Hellas) gọi là amphidromia, diễn ra một vài ngày sau khi đứa bé ra đời. Sau một
vài nghi lễ tẩy rửa, trước mặt mọi người trong nhà, người vú nuôi nhanh chóng bế
đứa trẻ đi qua lại trước bếp lửa hay lò sưởi của gia đình, như thế như để giới
thiệu đứa bé với tất cả gia đình và những thần linh của gia đình. Dịp này, cũng
là lúc người cha quyết định nếu giữ nuôi hay bỏ đứa bé, đôi khi, có lẽ đứa bé
cũng được đặt tên. Buổi tối cả gia đình ăn tiệc mừng, thức ăn đặc biệt là những
loài động vật biển có vỏ cứng (sò ốc, tôm cua )]
[2] [Sự Thật : ở đây hiển nhiên
là nhan đề, hay phần của nhan đề, tập sách Truth
của Protagoras.] Plato nhắc và gọi tên tập sách của Protagoras là Alêtheia (Sự Thật); ngày nay chỉ còn những mảnh rời, chép hay nhắc những câu
trong tập sách này.
[3] [một dẫn nhắc, liên quan đến một tuyên bố rất nổi tiếng của Protagoras
(Diag, Laert. 9.51): “Về những vị gót, tôi không có khả năng để biết liệu họ có
hiện hữu hay không hiện hữu, hay về hình dạng họ giống những gì; vì có nhiều những
cản trở với sự hiểu biết, sự mù mờ khó hiểu về chủ đề và sự ngắn ngủi của đời
người”.]
[4] [Hipponicus: một người Athens giàu có, nổi tiếng với sự tài trợ của
ông với những sophist: “một người đã tiêu nhiều tiền cho những sophist hơn tất
cả mọi người khác gộp lại” (Apology
20a). Thảo luận của Plato trong Protagoras
diễn ra trong nhà ông này, nơi Protagoras và những người khách sophist đang cư
ngụ.]
[5] event: một gi đó xảy ra
[6] bản Fowler hơi khác: “For I maintain that the truth is as I have
written; each one of us is the measure of the things that are and those that
are not; but each person differs immeasurably from every other in just this,
that to one person some things appear and
are, and to another person other things. And I do not by any means say that
wisdom and the wise man do not exist; on the contrary, I say that if bad things
appear and are to any one of us, precisely that man is wise who causes a change
and makes good things appear and be to him”. [166e]
“Tôi chủ trương rằng sự thật thì như tôi
đã viết; mỗi chúng ta là thước đo của những sự vật việc vốn chúng là và của những
gì vốn chúng không là; nhưng với mỗi cá
nhân đều khác với mọi người khác đến không đo lường nổi, trong đúng chỉ điều
này, rằng đối với một cá nhân vài những sự vật việc bày ra bên ngoài và đều thực
là, và với một cá nhân khác (nó bày ra bên ngoài và đều thực là) những sự vật
việc khác. Và tôi hoàn toàn không có ý nói rằng sự khôn ngoan và những người
khôn ngoan là không có; ngược lại là khác, tôi nói rằng nếu sự vật việc xấu bày
hiện ra và là có (thực) cho bất kỳ một ai trong chúng ta, đích thực một người
là khôn ngoan là người gây nên một thay đổi và làm cho những sự vật việc tốt
bày hiện ra và là có (thực) cho anh ta.”
[7] the sophist
[8] không phân biệt giữa cố gắng tranh giành hơn thua những điểm nhỏ nhặt
và tiếp tục tiến hành toàn bộ một tranh luận thực sự.
