(Dialogues
concerning Natural Religion)
David
Hume
Tóm Tắt
Trong phần này, Philo cho thấy một
vấn đề khác với luận chứng thiết kế: mọi tiến bộ khoa học đều làm cho luận
chứng này kém hợp lý hơn qua việc cho chúng ta thấy vũ trụ hoàn toàn độc đáo và đáng kinh ngạc như thế
nào. Những khám phá khoa học này cho thấy vũ trụ không giống bất kỳ gì con
người từng tạo ra. Và nếu chúng ta khăng khăng đưa ra một so sánh giữa vũ trụ và những tạo vật từ con người, thì nguyên nhân của vũ trụ phải rất khác so với não thức con
người.
Sau khi nêu ra điểm nhỏ này,
Philo bắt đầu dòng tấn công chính thứ ba của ông. Ông lập luận rằng không có đủ
bằng chứng trong tự nhiên để hỗ trợ cho kết luận vốn người theo thuyết tin có gót duy nghiệm muốn đưa ra. Người theo thuyết tin
có gót duy nghiệm, là một tín đồ tôn giáo, hy vọng có thể suy ra từ luận chứng
thiết kế rằng Gót là vô hạn, toàn hảo, phi vật chất (rằng ngài không được tạo ra từ vật
chất vật lý), và là đấng thiêng liêng duy nhất. Nhưng xét đến bằng chứng vốn ông phải
tiếp tục, ông không thể kết luận được bất kỳ điều nào trong số những điều này. Khi lý luận từ kết quả đến
nguyên nhân, chúng ta chỉ có quyền suy ra những gì bảo đảm từ kết quả quan sát được– không hơn.
Đầu tiên, chúng ta không thể kết
luận từ bằng chứng có sẵn rằng Gót có được những thuộc tính vô hạn, bởi vì,
theo như chúng ta có thể thấy từ quan sát, bản thân vũ trụ không phải là vô
hạn. Dựa trên mọi sự vật việc chúng ta có thể thấy, không có lý do gì để tin rằng vũ trụ là vô hạn về
phạm vi, thời gian hoặc sự toàn hảo – vậy làm sao chúng ta có thể chính đáng
tuyên bố rằng nguyên nhân của nó là vô hạn? Nếu kết quả là hữu hạn, chúng ta
không có cơ sở để suy ra nguyên nhân vô hạn. Do đó, luận chứng thiết kế không
bảo đảm tin tưởng vào một vị Gót vô hạn.
Thứ hai, chúng ta ngay cả không
thể kết luận từ bằng chứng rằng Gót là toàn hảo hữu hạn. Theo những gì chúng ta
biết, vũ trụ của chúng ta vẫn có thể tốt lành hơn nhiều so với tình trạng hiện tại; vũ trụ của chúng ta ngay cả có thể còn là một vũ trụ tồi tệ, so với những gì nó có thể là. Và do đó, nhà thiết
kế vũ trụ hiện tại của chúng ta có thể là một nhà thiết kế tồi tệ. Hơn nữa, ngay cả khi
chúng ta biết vũ trụ của chúng ta là một vũ trụ toàn hảo tuyệt vời, điều đó vẫn
không cho phép chúng ta kết luận rằng nhà thiết kế của chúng ta là một nhà
thiết kế toàn hảo. Ông có thể đã may mắn với dự án này, hay có thể ông đã sao chép nó từ những nhà thiết kế khác, hay nếu không nữa thì đây có thể là một cố gắng thành công cuối cùng sau một loạt những thất bại. Một kết quả toàn hảo không nhất thiết hàm ý một nguyên nhân toàn hảo.
Hơn nữa, bằng chứng chúng ta có
không ủng hộ ý tưởng rằng chỉ có một Gót. Không có gì buộc chúng ta phải kết
luận rằng việc tạo ra vũ trụ là công trình của một nhà thiết kế duy nhất. Ngược
lại, nếu chúng ta coi trọng sự tương tự giữa vũ trụ và những công trình nhân
tạo, chúng ta có lý do chính đáng để nghĩ rằng đó là một nỗ lực chung. Nhiều
máy móc và hệ thống quy mô lớn được tạo ra bởi những nhóm người, không phải cá
nhân. Tương tự như vậy, vũ trụ có thể đã được thiết kế bởi một nhóm những vị
gót, mỗi người chịu trách nhiệm cho những bộ phận khác nhau. Nếu đúng như vậy,
thì khả năng của từng vị gót riêng lẻ sẽ là có giới hạn và trình độ kỹ năng cần có của bất kỳ vị gót nào trong số họ sẽ giảm
đi rất nhiều. Luận chứng thiết kế có thể dễ dàng dẫn chúng ta đến việc đưa ra
một nhóm những vị gót trung bình, hoặc thậm chí là kém cỏi, cũng như đưa ra một vị gót toàn năng duy nhất.
Cuối cùng, nếu chúng ta thực sự
thúc đẩy sự tương tự giữa Gót và những con người như nhà thiết kế, chúng ta
thậm chí có thể suy ra rằng não thức của Gót tồn tại trong một cơ thể. Rốt
cuộc, mọi nhà thiết kế thông minh mà chúng ta từng biết đều có một não thức gắn
liền với một cơ thể vật chất. Vậy tại sao lại cho rằng Gót là phi vật chất? Tại
sao không tưởng tượng rằng những vị gót có cơ thể? Tại sao không nghĩ rằng họ
là phàm nhân, hoặc họ cũng sinh sản, hoặc họ giống con người hơn nữa? Phép loại suy này, nếu được
xem xét nghiêm trang, sẽ mở ra cánh cửa cho đủ loại hàm ý về thuyết nhân hóa.
Tuy nhiên, Cleanthes không hiểu thấu được sức mạnh của phản bác này và vẫn không hề nao núng trước chứng minh của Philo. Trong thực tế, ông coi đó
là một dạng nhượng bộ: ít nhất thì Philo cuối cùng cũng nhìn nhận rằng vũ trụ rõ ràng là được thiết kế. Nhưng tất nhiên, Philo không nhìn nhận điều này chút nào. Ông chỉ lập luận rằng ngay cả khi chúng ta có
thể suy ra một nhà thiết kế, chúng ta cũng không thể suy ra suy ra loại nhà
thiết kế vốn người theo thuyết tin có gót muốn suy ra – không phải một vị gót
vô hạn, toàn hảo, phi vật chất và duy nhất.
Phần V
D5.1, KS165
Nhưng để cho bạn thấy còn nhiều bất tiện hơn, Philo nói tiếp, trong thuyết Nhân hóa của bạn; hãy làm một khảo duyệt mới về những nguyên lý của bạn. Những hiệu quả giống nhau chứng
minh những nguyên nhân giống nhau. Đây là lập luận duy nghiệm; và
điều này, bạn cũng nói, là lập luận gót học duy nhất dựa trên kinh nghiệm. Bây giờ chắc chắn rằng, những hiệu quả được quan sát càng giống nhau và những nguyên nhân càng giống nhau, được suy
ra, thì lập luận càng mạnh hơn. Mọi sự khác biệt, ở cả hai
phía, đều làm suy yếu kết luận và khiến lập luận kém thuyết phục hơn. Bạn không
thể phủ nhận nguyên lý đó – và do đó, bạn không nên bác bỏ những hậu quả phát
sinh từ nó.
D5.2, KS 165-6
Tất cả những khám phá mới trong
thiên văn học, chứng minh sự vĩ đại và tráng lệ vô cùng của những công trình
của Tự nhiên, đều là rất nhiều biện luận thêm vào cho một Đấng thiêng liêng, theo như hệ thống Gót học đích thực – tức là quan điểm triết học cổ điển về Gót
là vô hạn, toàn hảo, phi vật chất, toàn tri và hoàn toàn siêu việt. Nhưng theo
giả thuyết Gót học duy nghiệm của bạn – tìm cách lý giải sự hiện hữu và bản chất của Gót từ kinh nghiệm, đặc biệt là từ thiết kế và trật tự
được quan sát thấy trong tự nhiên – những khám phá này trở thành rất nhiều phản
đối, vì chúng đẩy những hậu quả được quan sát xa hơn nữa khỏi mọi sự tương đồng
với những hậu quả của nghệ thuật và sự chế tạo của con người. Bởi vì nếu
Lucretius – ngay cả trong hệ thống thế giới cũ, tức là vũ trụ học với quả đất là trung tâm và hữu hạn thời cổ – đã có thể đã thốt lên:
Ai có thể cai quản toàn bộ vũ trụ bao la?
Ai có sức mạnh để nắm giữ và dẫn dắt những thế
lực hùng mạnh của thiên nhiên?
Ai có thể cùng lúc xoay chuyển tất cả những tầng
trời,
Và thắp sáng mọi vùng đất màu mỡ bằng ngọn lửa
của bầu trời?
Và ai có thể hiện diện ở mọi nơi, mọi lúc?
Nếu Tully [6] ước định lý luận này là tự nhiên đến mức đưa nó vào
miệng của người theo thuyết Epicurus của ông. Với đôi mắt nào của não thức, Plato của bạn có thể nhìn thấy công
trình vĩ đại đó, trong đó ông tuyên bố thế giới được Gót xây dựng và tạo hình? Tiến trình đó là gì? Những dụng cụ nào? Những
đòn bẩy nào? Những máy móc nào? Ai là những người lao động cho một nhiệm vụ lớn
như vậy? Và làm sao không khí, lửa, nước và đất có thể tuân theo và làm theo ý
muốn của kiến trúc sư? Nếu lập luận này, tôi nói, có sức mạnh nào đó
trong những thời đại trước; thì nó phải lớn hơn bao nhiêu vào thời điểm hiện
tại; khi ranh giới của Tự nhiên được mở rộng vô hạn, và một cảnh tượng tráng lệ
như vậy được mở ra cho chúng ta? Lại còn phi lý hơn nữa để hình thành ý tưởng của chúng ta về một nguyên
nhân vô hạn như vậy từ kinh nghiệm của chúng ta về những sản phẩm hạn hẹp của
sự thiết kế và phát minh của con người. [1]
D5.3, KS166
Những khám phá được
kính hiển vi thực hiện, khi chúng mở ra một vũ trụ hoàn toàn mới thu nhỏ, vẫn
là những phản đối, theo bạn; nhưng theo tôi, chúng là những lập luận bổ sung. Chúng
ta càng đẩy xa hơn những khảo cứu của chúng ta theo kiểu này, chúng ta càng suy ra rằng nguyên
nhân phổ quát của của tất cả là rất khác biệt so với loài người, hay so với bất
kỳ đối tượng nào của kinh nghiệm và quan sát của con người.
D5.4, KS166
Và bạn nói gì về
những khám phá trong giải phẫu học, hóa học, thực vật học? – – – Chắc chắn đây
không phải là những phản đối, Cleanthes trả lời: chúng chỉ khám phá những trường hợp mới của nghệ thuật thiết kế và tài khéo sáng tạo giống con người. Nó vẫn là hình ảnh của não thức
phản chiếu trên chúng ta từ vô số những đối tượng trong tự nhiên, Thêm vào đó, một não thức giống như con người, Philo nói. Tôi không biết
có não thức nào khác, Cleanthes trả lời. Và càng giống càng
tốt, Philo nhấn mạnh. Chắc chắn rồi, Cleanthes nói.
D 5.5, KS 166
Bây
giờ, Cleanthes, Philo nói, với vẻ mặt nhanh nhẹn và đắc thắng, hãy ghi nhớ những hậu quả. Thứ nhất, bằng phương pháp lý luận này, bạn từ bỏ tất cả tuyên đòi về vô hạn trong bất kỳ thuộc tính nào của Đấng
thiêng liêng. Vì như nguyên nhân phải chỉ tương xứng với kết quả, và kết quả, trong chừng
mực nằm trong nhận thức của chúng ta, không phải là vô hạn; chúng ta có những
giả định gì, dựa trên những giả định của bạn, để gán thuộc tính đó cho Đấng
thiêng liêng? Bạn vẫn sẽ khăng khăng rằng, bằng loại bỏ ngài nhiều như thế khỏi những tương đồng với những sinh vật con người, chúng ta rơi vào giả thuyết tùy tiện
nhất, và đồng thời làm
suy yếu mọi bằng chứng về sự hiện hữu của ngài.
D5.6, KS166-7
Thứ hai, theo lý thuyết
của bạn, bạn không có lý do nào vững chắc để gán sự toàn hảo cho Đấng thiêng liêng – ngay cả không nằm trong giới hạn của
một năng lực hữu hạn – hay để cho rằng ngài
không có bất kỳ lỗi lầm, sai sót hay không nhất quán trong những công trình của ngài. Có nhiều sự bất thường
khó hiểu và những khiếm khuyết rõ ràng trong thế giới tự nhiên – những đặc điểm
mà nếu chúng ta bắt đầu với giả định trước về một tác giả toàn hảo được biết đến tiên nghiệm (tức là chỉ qua lý
trí, không tùy thuộc vào kinh nghiệm), có thể dễ dàng bị bác bỏ chỉ là những
khiếm khuyết có vẻ bề ngoài, chỉ là những sản phẩm của sự hiểu biết hạn chế của
con người, không thể thấu hiểu được toàn bộ mạng lưới những quan hệ vô hạn.
Nhưng theo phương pháp lý luận duy nghiệm của bạn, những khó khăn này không còn
rõ ràng nữa nhưng là thực tế; và người ta ngay cả có thể bị cám dỗ để trích dẫn chúng như những thí dụ khác về sự giống nhau với nghệ thuật và sự
sắp đặt của con người – với tất cả những
khiếm khuyết và hạn chế của nó. Ít nhất, bạn phải
nhìn nhận rằng, từ quan điểm hạn chế và phiến diện, chúng ta không thể
nói liệu hệ thống này có chứa bất kỳ khiếm khuyết sâu xa hay đáng khen ngợi, đặc biệt là nếu so sánh với những thế giới
có thể
có khác – hay ngay cả với những thế giới có thực khác. Một người nông dân, nếu được đọc Aeneid cho nghe, có thể tuyên bố rằng nó hoàn toàn không có lỗi lầm, hoặc xếp nó vào hàng ngũ thành tựu văn học của con người một cách
chính xác không – người này, người chưa bao giờ nghe
hoặc đọc bất kỳ công trình nghệ thuật nào khác?
D 5.7, KS 167
Nhưng ngay cả khi thế giới này là sản phẩm toàn hảo nhất có thể tưởng
tượng được, thì vẫn không chắc chắn liệu tất cả những tuyệt vời của nó có thể vững
chắc được gán cho một người tạo ra nó hay không. Nếu chúng ta xem xét một con tàu, chúng ta
phải hình thành một ý tưởng cao cả như thế nào về sự khéo léo của người thợ
mộc, người đã đóng khung một cỗ máy phức tạp, hữu ích và đẹp đẽ như vậy? Nhưng chúng ta ngạc nhiên biết
bao khi biết rằng người thợ này là một người chậm hiểu,
tối dạ, chỉ lặp lại những phương pháp đã được thiết lập – phương pháp được truyền qua nhiều
thế hệ, hoàn chỉnh dần sau nhiều thử nghiệm,
sai lầm, với những sửa chữa, cân nhắc
bàn luận và tích lũy hiểu biết của nhiều thời đại. Tương tự như vậy,
vô số thế giới có thể đã bị làm hỏng, và loại bỏ trong suốt thời gian vĩnh cửu, trước khi đến được hệ thống hiện
tại này. Nhiều công sức có thể đã bị lãng phí, nhiều thử
nghiệm đã thất bại và chỉ qua quá trình hoàn chỉnh chậm rãi và liên tục – kéo
dài trong vô số thời đại – thì tài ba khéo léo
để tạo ra thế giới mới đến được trạng thái hiện tại. Khi nói đến
những vấn đề như thế này, ai có thể nói được sự thật nằm ở đâu? Ai có thể đoán
được điều gì có nhiều phần đã xảy ra, với vô số giả thuyết có
thể có vốn chúng ta có thể đưa ra – và với
số lượng ngay cả còn lớn hơn chúng ta có thể tưởng tượng?
D5.8, KS167-8
Và Philo tiếp tục, bạn có
thể đưa ra lập luận nào có thể có – dựa trên giả thuyết của riêng bạn – để
chứng minh rằng Đấng Tối cao là một không phải nhiều? Rốt cuộc, nhiều người
thường hợp tác để xây dựng một ngôi nhà hoặc một con tàu, để thành lập một
thành phố hoặc để tổ chức một chính phủ. Vậy tại sao nhiều vị gót không cùng
nhau làm việc để thiết kế và xây dựng vũ trụ? Điều đó chẳng phải sẽ khiến sự loại suy của bạn với những vấn đề của con người trở nên gần gũi hơn sao?
Và bằng cách phân chia công việc cho một số vị gót, chúng ta có thể thu hẹp
phạm vi quyền năng hoặc kiến thức cần thiết của mỗi vị – do đó tránh được nhu
cầu gán trí thông minh thống nhất, to lớn hoặc toàn năng cho một vị gót duy
nhất, điều mà theo lý luận của riêng bạn, chỉ làm suy yếu lập luận về sự hiện
hữu của vị gót đó. Và nếu con người ích kỷ, có khiếm khuyết đôi khi có thể hợp
tác thành công trong một dự án duy nhất, thì những vị gót hoặc tinh thần- những
sinh vật mà chúng ta tưởng tượng là tiến bộ, toàn hảo hơn nhiều – có thể dễ dàng làm việc hòa hợp hướng tới một thiết kế chung
hơn bao nhiêu?
D 5.9, KS 168
Đúng là nhân lên những nguyên
nhân, nhưng không cần thiết, sẽ đi ngược lại những nguyên
lý của triết học thực sự; nhưng nguyên lý này không áp dụng cho
trường hợp hiện tại. Nếu một vị gót trước đó đã được lý thuyết của bạn chứng minh là có được tất cả những thuộc tính
cần thiết để tạo ra vũ trụ, tôi đồng ý rằng sẽ không cần phải đưa ra một vị gót
khác (mặc dù không phải là vô lý khi làm như vậy). Nhưng trong khi nó vẫn còn là một
câu hỏi bỏ ngỏ – liệu tất cả những
thuộc tính này có hợp nhất trong
một chủ thể hay phân tán giữa một số hữu thể
độc lập – thì chúng ta có thể dùng
hiện
tượng nào trong tự nhiên để giải
quyết tranh luận? Khi chúng ta nhìn thấy một vật được nâng lên trên một bàn cân, chúng
ta chắc chắn rằng có một trọng lượng đối trọng bằng với nó ở bàn cân đối diện, ngay cả khi nó bị che khuất tầm nhìn. Tuy nhiên, chúng ta vẫn có thể
nghi ngờ liệu quả cân đó có phải là một khối rắn duy nhất, hay được tạo thành từ một số vật thể riêng biệt. Và nếu trọng lượng cần
thiết vượt quá bất kỳ trọng lượng nào mà chúng ta từng thấy ở một vật thể duy
nhất, thì việc xem xét với lựa chọn sau trở nên có
nhiều phần xảy ra và tự nhiên hơn. Rốt cuộc, một hữu thể thông minh với quyền lực và khả năng to lớn, như là cần thiết để tạo ra vũ
trụ – hoặc dùng ngôn ngữ của triết học thời cổ, một động vật kỳ diệu như vậy – vượt quá tất cả loại suy hay ngay cả hiểu biết của con người.
D5.10, KS168
Nhưng
hãy suy nghĩ thêm một chút, Cleanthes. Con người là trần tục, và chúng ta tiếp
tục duy trì chủng loại của chúng ta bằng sinh sản – giống
như mọi loài động vật khác. Như nhà thơ Milton đã nói, hai giới tính nam và nữ đem
cho sự sống, làm thế giới trở nên sống động [2]. Vậy tại sao chúng ta lại bỏ qua sự
thật cơ bản này khi tưởng tượng về những vị gót – đặc biệt là nếu chúng ta tin
vào nhiều vị gót có quyền năng giới hạn? Nếu chúng ta chấp nhận điều đó,, chúng
ta thực sự chỉ đang quay trở lại với những câu chuyện thần thoại cũ, trong đó
những vị gót được sinh ra, có con cái và sống như những
gia đình vũ trụ đông đảo trên bầu trời [3].
D 5.11, KS 168
Và tại sao không trở
thành một người hoàn
toàn theo thuyết Nhân hóa?
nói thẳng ra rằng Gót – hay những vị gót – có cơ thể thực sự, với mắt,
tai, miệng và mọi sự vật việc khác, giống như chúng ta? Về cơ bản, đó là những
gì triết gia thời cổ Epicurus lập luận: vì chúng ta chỉ
thấy lý trí hoặc trí thông minh ở con người, nên những vị gót cũng phải trông
giống như con người. Nhưng Cicero, một nhà tư
tưởng người Rômađã chế giễu ý tưởng này – ông cho rằng thật nực cười khi cho
rằng những vị gót phải trông giống chúng ta chỉ vì chúng ta có những
đặc giống vậy. Tuy nhiên, bây giờ, dựa trên lý luận của bạn, ý tưởng vốn Cicero chế giễu này bắt
đầu nghe giống như triết học vững
chắc [4]
D5.12, KS 168-9
Nói tóm lại, Cleanthes, một người theo giả thuyết của bạn, có lẽ có thể
khẳng định hay phỏng đoán rằng vũ trụ, đôi khi, phát sinh từ một thứ gì đó
giống như thiết kế: nhưng ngoài vị trí đó ra, người này không thể xác định
được một trường hợp đơn lẻ nào, và sau đó bị bỏ lại để chữa mọi
điểm trong gót học của người này, bằng sự phóng túng
tối đa của trí tưởng tượng và giả thuyết. Thế giới này, theo những gì người này
biết, có thể có khiếm khuyết và không toàn hảo so với một tiêu chuẩn cao hơn. Có
thể đó chỉ là nỗ lực thô sơ đầu tiên của một vị gót trẻ tuổi nào đó, người sau đó đã từ bỏ nó, xấu hổ về thành tích
khập khiễng của mình. Có lẽ đó là tác phẩm của một vị gót
thấp kém hơn, bị những hữu thể quyền năng
hơn coi thường – những vị gót có kiến thức hoặc khả năng vượt trội,
chế giễu sự sáng tạo không toàn hảo. Thậm chí đó có thể là sự sáng tạo của một
vị gót già nua, hay quên, và kể từ khi ông mất đi, thế giới đã tự vận hành,
chỉ được động lực ban đầu vốn ông đã đưa ra hướng dẫn.Bạn có lý khi đưa ra những dấu hiệu kinh hoàng, Demea, về những giả định kỳ lạ này: nhưng những điều này,
và hàng nghìn giả định khác cùng loại, là những giả định của Cleanthes, không phải của tôi. Từ thời điểm những thuộc
tính của những vị gót được cho là hữu hạn, tất cả những điều này đều có chỗ
đứng. Và cá nhân tôi, tôi không thể tin rằng một gót học hỗn độn, không chắc
chắn như vậy lại đáng ưa chuộng hơn là không có gót học
nào cả.
D 5.13, KS 169
Những giả định này
tôi hoàn toàn phủ nhận, Cleanthes kêu lên : tuy nhiên, chúng
không khiến tôi kinh hãi; đặc biệt là khi được đưa ra theo cách lan man đó,
theo cách vốn chúng rơi ra khỏi bạn. Ngược lại, chúng làm tôi vui, khi tôi
thấy rằng, bằng sự nuông chiều tối đa của trí tưởng tượng của bạn, bạn không
bao giờ thoát khỏi giả thuyết về thiết kế trong vũ trụ; nhưng buộc phải, ở mọi
ngã rẽ, phải viện đến nó. Tôi kiên trì với sự nhượng bộ này; và tôi coi đây là
một nền tảng đủ vững chắc cho tôn giáo.
D 5.2n5, KS 165
1.
Lib. ii. 1094.
D 5.2n6, KS 165
2. De nat. Deor. lib. i.
Tóm Tắt
Trong phần này, Philo bắt đầu một hướng tấn công mới chống lại luận
chứng thiết kế. Giống như lập luận trước, lập luận này dựa trên sự kiện là chúng ta có quá ít
bằng chứng để hỗ trợ cho bất kỳ kết luận quan trọng nào về
bản chất của Gót. Tuy nhiên, ở đây, thay vì cho thấy rằng bằng chứng về sự thiết kế trong vũ trụ của chúng
ta không thể dẫn đến bất cứ gì ngoài khái niệm rất mơ hồ về một hay nhiều nhà thiết
kế, Philo cho thấy bằng chứng do vũ trụ chúng ta cung cấp thực ra ủng hộ nhiều loại loại suy, không chỉ loại suy về
thiết kế. Với bằng chứng ủng hộ tất cả loại suy này đều ngang nhau, ông lập luận, chúng ta không có cơ sở nào
để chấp nhận loại suy này hơn loại suy kia. Việc so sánh vũ trụ với một cỗ máy chỉ
là một cách có thể có của việc hình dung về thế giới. Lấy thí dụ, vũ trụ thì cũng là một
loại gì đó giống như một cơ thể động vật hay một thực vật, ở chỗ cả hai đều thể
hiện một mức độ trật tự cấu trúc cao. Chúng ta có thể nghĩ đến
nhiều những vật thể quen thuộc vốn vũ trụ mang một số điểm tương đồng nào đó; rõ ràng điều này không có nghĩa
là vũ trụ thực sự là một trường hợp của mỗi vật thể này.
Mặc dù Philo tuyên bố rằng ông có
thể nghĩ ra những loại suy giống như vậy, nhưng trong chương này ông chọn tập trung vào một loại
suy, giữa vũ trụ và một cơ
thể động vật. Theo bức tranh này, thế giới vật chất giống như một cơ thể, và
Gót với thế giới thì giống như một hồn hay não thức với một cơ
thể sinh vật. Philo chọn loại suy này phần lớn vì nó là
đã một thế giới quan rất phổ thông trong
những văn minh thời cổ. Vũ trụ giống một động vật ở chỗ nó có cấu trúc có trật
tự; nó là một hệ thống khép kín; những bộ phận khác nhau của vũ trụ cùng hoạt
động theo cách những bộ phận của một cơ thể cùng hoạt
động; và mỗi bộ phận hoạt động để tự bảo
tồn và cũng để bảo tồn toàn bộ. Ngoài ra, còn một lý do nữa để tin vào loại suy này: nếu chúng ta khẳng định rằng Gót giống như não thức con người, một
thực thể thông minh, biết suy nghĩ, thì tại sao lại dừng lại ở đó? Trong tất cả
những kinh nghiệm của chúng ta, mọi não thức chúng ta
từng biết đều gắn liền với một cơ thể nào đó. Vậy, theo logic đó, Gót không phải cũng
có một loại cơ thể nào đó sao? Nếu chúng ta dựa trên kinh nghiệm chúng ta để
đưa ra ý tưởng, thì loại suy giống con người này, ở đó não thức và cơ thể đi
cùng với nhau, nó thực sự phù hợp với những quan sát của chúng ta hơn những so
sánh trừu tượng, mang tính máy móc cơ học hơn.
Và nếu Cleanthes muốn phản đối rằng kinh nghiệm của
chúng ta thì giới hạn và rằng não thức có thể dễ dàng hiện hữu với không cơ
thể, khi đó ông cũng phải từ bỏ lập luận của chính ông: một khi ông nhìn nhận
rằng kinh nghiệm của chúng ta thì quá hạn hẹp để đóng vai trò nền tảng cho những
suy luận về những chân lý lớn hơn, sau đó ông nhìn nhận rằng lập luận của chính
ông là sai lầm, vì ông đã giả định rằng kinh nghiệm của chúng ta phải cung cấp
một loại suy tốt cho toàn bộ thế giới khi dùng luận chứng thiết kế. Lập luận
của ông cũng cố gắng dựa trên phạm vi hạn hẹp, giới hạn của kinh nghiệm con
người. Cleanthes trả lời những điểm nêu ra của Philo bằng cố gắng chỉ ra những
khiếm khuyết trong loại suy thay thế Philo đưa ra: ông chỉ ra rằng vũ trụ không
có những giác quan như một động vật, không có nơi suy nghĩ, không có nguồn gốc
của chuyển động hoặc hành động. Trong thực tế, Cleanthes chỉ ra rằng vũ trụ thì
giống một cơ thể thực vật hơn là giống một cơ thể động vật. Vì vậy, người ta
không thể thực sự dùng loại suy này để kết luận vũ trụ có loại linh hồn nào
(tức là Gót giống như thế nào): nó sẽ bỏ lại kết luận không xác định được giữa một
hồn động vật và một hồn thực vật.
Phàn
nàn lớn khác của ông với loại suy này là nó ngụ ý rằng thế giới là vĩnh cửu.
Thế giới sẽ phải là vĩnh cửu theo quan điểm này vì Gót là vĩnh cửu và nếu Gót
là linh hồn và vũ trụ là cơ thể của ngài, thì ngài không thể hiện hữu trước vũ
trụ. Nhưng thế giới, Cleanthes tuyên bố, rõ ràng là không vĩnh cửu. Trong thực
tế, rõ ràng là nó khá trẻ. Nếu nó không trẻ, ông lập luận, thì nó sẽ không phải là gần
đây khi một người châu Âu phát hiện ra châu Mỹ, rằng
cây nho được đưa vào Pháp, rằng cây anh đào được đưa vào châu Âu, v.v. Nếu thế
giới là vĩnh cửu thì chắc chắn tất cả những sự việc này đã xảy ra từ
lâu trước đó.
Philo
trả lời lập luận này bằng phản bác hiển nhiên: khẳng định rằng thế giới là vĩnh cửu
không có nghĩa là khẳng định rằng nó đã vĩnh cửu như hiện tại. Có lẽ đúng là
nếu luôn có con người sống trong những điều kiện môi trường gần giống với những
điều kiện hiện tại, thì tất cả những sự kiện gần đây này sẽ xảy ra sớm hơn
nhiều. Nhưng xét đến việc thế giới có thể đã khác rất nhiều trong phần lớn thời
gian hiện hữu của nó (thí dụ có thể không có con người, toàn bộ trái đất có thể
được nước bao phủ, ngay cả có thể không có hành tinh Trái đất), thì không có lý
do gì để nghĩ rằng những sự kiện này có thể xảy ra sớm hơn.
Philo
kết thúc phần này bằng đưa ra một giải thích hoàn toàn duy vật về một thế giới có trật tự.
Nếu ông phải chọn một hệ thống tự nhiên nào đó hợp lý hơn tất cả những hệ thống
khác, ông sẽ chọn một hệ thống gồm một nguyên lý trật tự vĩnh cửu đang hoạt
động trong thế giới vật chất.
Phần VI
D 6.1, KS170
Quả thực, Demea nói, đó phải là một kết
hợp mỏng manh, mới có thể dựng trên một
nền lung lay như vậy. Trong khi chúng ta không chắc chắn,
liệu chỉ có một hay nhiều vị gót; liệu vị gót hay những vị gót này, vốn nhờ họ
chúng ta hiện hữu, là toàn hảo hay không là toàn hảo, một vị là tối cao hay
nhiều vị thấp hơn, còn sống hay ngay cả đã chết; chúng ta có thể đặt tin tưởng hay tín
nhiệm nào vào họ? Chúng ta có thể cống
hiến tôn kính hay tuân phục nào cho họ? Nếu chúng ta ngay cả không biết bản
chất thực sự của đấng thiêng liêng, không chắc chắn về đối tượng của tin tưởng, lý thuyết của tôn giáo trở
nên hoàn toàn vô dụng: và ngay cả khi nói về lý luận thuần túy lý thuyết, khi
chúng ta cố gắng suy đoán về bản chất của đấng thiêng liêng, chính sự không
chắc chắn này, theo như chính bạn thừa nhận, chắc chắn sẽ khiến mọi kết luận
của chúng ta trở nên tất cả bấp bênh và không
thỏa đáng.
D 6.2, KS170
Để khiến nó còn không thỏa đáng hơn, Philo nói, một giả thuyết khác xuất hiện với
tôi, vốn có vẻ như có thể xảy ra nếu chúng ta theo phương pháp lý luận
Cleanthes đã nhấn mạnh rất nhiều. Rằng những hiệu quả
giống nhau phát sinh từ những nguyên nhân giống nhau: ông giả định nguyên lý này là nền
tảng của tất cả tôn giáo. Nhưng
có một nguyên lý khác, thuộc cùng loại, không kém phần chắc chắn, và được rút
ra từ cùng nguồn của kinh nghiệm; Đó là khi nhiều những
hoàn
cảnh đã biết được quan sát thấy là giống nhau, thì những
hoàn cảnh chưa biết cũng sẽ được tìm thấy là giống
như chúng. Do đó, nếu chúng ta nhìn thấy những tay chân của một cơ thể con người, chúng ta kết luận
rằng nó cũng có một đầu người, dù bị che khuất khỏi chúng ta.
Tương tự như vậy, nếu chúng ta nhìn thấy, qua một khe hở trên
tường, một phần nhỏ của mặt trời, chúng ta kết luận rằng, nếu bức tường được gỡ
bỏ, chúng ta sẽ nhìn thấy toàn bộ mặt trời. Tóm lại, phương pháp
lý luận này quá hiển nhiên và quen thuộc, đến
nỗi không bao giờ có thể đưa ra bất kỳ nghi ngờ hợp lý nào về tính vững chắc
của nó.
D 6.3, KS170-1
Bây giờ, nếu chúng ta xem xét vũ
trụ, theo như chúng ta biết, nó có sự tương đồng mạnh mẽ với một động vật hoặc
một cơ thể có tổ chức, và dường như được thúc đẩy bởi một nguyên lý tương tự về
sự sống và chuyển động. Vật chất lưu thông liên tục trong vũ trụ, nhưng không
gây ra sự hỗn loạn. Mỗi bộ phận đều bị hao mòn dần, nhưng cũng được sửa chữa không ngừng.
Trong toàn bộ hệ thống, có một sự kết nối sâu xa và liên tục: những bộ phận
khác nhau phản ứng với nhau và hoạt động cùng nhau như thể toàn bộ hệ thống
chia sẻ một đời sống duy nhất. Mỗi bộ phận, bằng cách thực hiện chức năng riêng
của n, phục vụ cho cả sự bảo tồn của chính nó và sự bảo tồn của toàn bộ. Từ
điều này, tôi suy ra rằng bản thân thế giới là một loài động vật, và và đấng
thiêng liêng là HỒN của thế giới – truyền sự sống cho nó, đồng thời thể hiện sự
sống của ngài qua nó
D 6.4, KS171
Bạn có quá nhiều kiến thức, Cleanthes, để ngạc nhiên trước trước những ý
kiến này, vốn như bạn biết, được hầu
hết những người theo thuyết tin có gót thời thời cổ duy trì, và chủ yếu nổi
bật trong trong những nói viết và lý luận của họ.
Mặc dù đôi khi những triết gia thời cổ lý luận từ những nguyên
nhân cuối cùng, như thể họ nghĩ thế giới là công trình tài ba của Gót; nhưng có vẻ
như quan niệm ưa thích của họ là coi thế giới như cơ thể của ngài, có tổ chức
khiến nó phục tùng ngài. Và phải thú nhận rằng, vì vũ trụ giống cơ thể con
người hơn là những công trình nghệ thuật và sáng chế của con người; nếu loại
suy giới hạn của chúng ta có thể, với bất kỳ sự phù hợp nào, được
mở rộng đúng cách cho toàn bộ thiên nhiên, thì suy luận thực sự sẽ ủng hộ lý
thuyết thời cổ hơn là lý thuyết thời nay.
D 6.5, KS171
Cũng có nhiều lợi thế khác trong lý thuyết trước
đó, khiến nó được những nhà gót học thời cổ đặc biệt ưa
chuộng. Không có gì trái ngược hơn với tất cả những ý tưởng của họ – và thực sự
là với kinh nghiệm chung – hơn là khái niệm về một não thức không có cơ thể: một
thực thể thuần túy về tinh thần, vốn cả giác quan lẫn sự
hiểu biết của họ đều không thể nắm bắt được, và họ chưa bao giờ quan sát thấy
một trường hợp nào trong toàn bộ tự nhiên. Họ biết về não thức
và cơ thể, bởi vì họ đã kinh nghiệm cả hai trực tiếp;
họ cũng biết về trật tự, sự sắp xếp, tổ chức và bộ máy bên trong ở cả hai, qua
cùng một loại kinh nghiệm. Do đó, có vẻ tự nhiên và hợp lý khi mở rộng kinh
nghiệm này ra chính vũ trụ – giả sử rằng não thức thần thánh và cơ thể thần
thánh tồn tại cùng nhau ngay từ đầu, và cả hai đều sở hữu trật tự và cấu trúc
một cách tự nhiên, như một phần thiết yếu và không thể tách rời của chính bản
thể của chúng.
D 6.6, KS171-2
Do đó, ở đây là một loài mới
của Thuyết Nhân hóa, Cleanthes, vốn bạn có
thể cân nhắc; và một lý thuyết dường như không dễ gặp bất kỳ khó khăn đáng kể
nào. Chắc chắn bạn, người đứng trên những thành kiến
có hệ thống, chắc chắn không nên thấy khó chấp nhận rằng cơ thể động vật có
thể, tự nó hoặc qua những nguyên nhân chưa biết, sở hữu trật tự và tổ chức, hơn
là chấp nhận rằng một trật tự tương tự thuộc về não thức. Nhưng
định kiến thông tục, rằng cơ thể và não thức phải luôn đi
kèm với nhau, người ta nên nghĩ rằng, không nên bị bác bỏ hoàn
toàn; vì nó dựa trên kinh nghiệm thông tục, là
kim chỉ nam duy nhất vốn bạn tuyên bố tuân theo trong tất cả những điều tra gót
học này. Và nếu bạn khẳng định rằng kinh nghiệm giới hạn của chúng ta không
phải là thước đo tốt, để đánh giá phạm vi vô hạn của tự nhiên; bạn
hoàn toàn từ bỏ giả thuyết của riêng mình và từ đó phải áp dụng Thuyết thần bí
của chúng tôi, như bạn gọi, và nhìn nhận rằng tuyệt
đối không thể hiểu nổi Bản chất Thần
thánh.
D 6.7, KS172
Tôi nhìn nhận rằng lý thuyết này, Cleanthes trả lời, chưa bao giờ xuất hiện trong đầu tôi
trước đây, mặc dù nó có vẻ khá tự nhiên. Và chỉ sau một khoảnh khắc ngắn ngủi
xem xét và suy ngẫm, tôi không thể dễ dàng đưa ra ý kiến chắc chắn về nó. Bạn
thực sự rất thận trọng, Philo nói. Nếu tôi đã xem xét một trong những lý thuyết
của bạn, tôi sẽ không ngần ngại hay kiềm chế đến một nửa khi nêu ra những phản
đối và những khó khăn chống lại nó. Tuy nhiên, nếu có bất kỳ điều gì nảy ra
trong đầu, bạn sẽ giúp chúng tôi bằng cách đưa nó ra.
D 6.8, KS172
Vậy thì tại sao, trả lời Cleanthes, với tôi, có vẻ như, mặc dù thế giới, trong nhiều
trường hợp, giống với cơ thể một động vật; nhưng phép
loại suy này cũng có sai sót trong nhiều trường hợp, đặc biệt là ở những
điểm thiết yếu nhất. Thế giới không có những giác quan,
không
chỗ của suy nghĩ hay lý luận; không có nguồn gốc chính
xác nào của chuyển động và hành động. Tóm lại, thế giới có
vẻ giống với một thực vật hơn một động vật. Do đó, lập luận của bạn về sự tồn
tại của một linh hồn của thế giới không đuọc thuyết phục cho lắm
D 6.9, KS172-3
Nhưng ở nơi tiếp theo, lý thuyết của bạn dường
như ngụ ý về sự vĩnh cửu của thế giới; và đó là một nguyên lý, vốn tôi nghĩ, có
thể bị những lý lẽ và xác suất mạnh mẽ nhất phản bác. Tôi sẽ đưa ra
một lập luận cho mục đích này, vốn tôi tin rằng, chưa có tác giả nào từng nhấn mạnh. Những
người lý luận từ nguồn gốc muộn của nghệ thuật và khoa học, mặc dù suy luận của
họ không thiếu sức mạnh, có lẽ có thể bị bác bỏ bởi những cân nhắc, xuất phát
từ bản chất của xã hội loài người, vốn đang trong cuộc cách mạng liên tục, giữa
sự ngu dốt và kiến thức, tự do và nô lệ, giàu có và nghèo đói; vì vậy, chúng
ta, từ kinh nghiệm giới hạn của chúng ta, không thể dự đoán
một cách chắc chắn những sự kiện nào có thể hay không thể mong đỡiayr ra. Học thuật và lịch
sử thời cổ dường như đã gặp nguy cơ lớn bị diệt vong hoàn toàn sau khi những
quốc gia man rợ bị nhấn chìm; và nếu những gián đoạn giật này tiếp tục lâu
hơn một chút, hay dữ dội hơn một chút, thì giờ đây
chúng ta có thể hầu như không biết gì về những gì đã xảy ra trên thế giới chỉ
vài thế kỷ trước chúng ta. Không, nếu như đã không có sự mê tín
của những Vua chiên, những người đã bảo tồn một ít biệt ngữ tiếng Latin, để hỗ trợ cho sự xuất hiện của một hội nhà thờ cổ xưa và phổ
quát, thì ngôn ngữ đó hẳn đã hoàn toàn biến mất: trong trường hợp đó, thế giới
phương Tây, vốn hoàn toàn man rợ, sẽ không có sự sắp xếp phù hợp để tiếp nhận
ngôn ngữ và kiến thức Hellas, vốn đã được truyền đạt cho họ
sau khi Constantinople bị cướp phá. Khi kiến thức và sách vở đã bị đốt sạch, ngay cả những nghề thủ công, buôn bán
giao thương thiết yếu cho xã hội cũng có thể bị tổn hại hoặc
mất đi đáng kể; và người ta dễ dàng hình dung rằng, truyện ngụ ngôn hay truyền
thống có thể gán cho chúng một nguồn gốc muộn hơn nhiều so với nguồn gốc thực
sự. Do đó, lập luận thông tục này, chống lại sự vĩnh cửu của thế giới, có vẻ
hơi bấp bênh.
D 6.10, KS173
Nhưng
điều này dẫn chúng ta đến một biện luận mạnh mẽ hơn. Hãy lấy thí dụ về cây anh
đào. Lucullus là người đầu tiên mang cây anh đào từ châu Á đến châu Âu. Tuy
nhiên, loại cây này mọc rất dễ dàng ở nhiều nơi ở châu Âu đến nỗi hiện nay nó
phát triển mạnh mẽ trong rừng, không cần bất kỳ sự chăm sóc hay trồng trọt nào.Vậy
đây là câu hỏi: nếu thế giới tồn tại vĩnh cửu, liệu có phải thực sự không có người châu Âu
nào từng du hành đến châu Á trước Lucullus và nghĩ đến việc mang về một loại
trái cây ngon như vậy không? Và một khi cây anh đào đã được cấy ghép và bén rễ,
làm sao nó có thể biến mất hoàn toàn? Đúng vậy, những đế quốc có thể
trỗi dậy và sụp đổ tự do và chế độ nô lệ
thay phiên nhau thành công; sự ngu dốt và kiến thức nhường chỗ cho nhau. Nhưng không điều gì trong số đó
ảnh hưởng đến cây anh đào – nó sẽ tiếp tục mọc hoang trong những khu rừng của Greece,
Spain và Italy, và sẽ không bao giờ bị ảnh hưởng bởi những cách
mạng của xã hội loài người.[5]
D 6.11, KS173-4
Chưa đến hai ngàn năm kể từ khi cây nho được đem vào nước Pháp; mặc dù
không có khí hậu nào trên thế giới thuận lợi hơn cho chúng. Chưa đến ba thế kỷ
kể từ khi ngựa, bò, cừu, lợn, chó, ngô được biết đến ở Mỹ. Có thể nào, trong
suốt những biến động của cả một toàn bộ thời gian của vĩnh cửu, chưa bao giờ xuất hiện một
Columbus, người có thể mở ra sự giao thương giữa châu Âu và lục địa đó không?
Chúng ta cũng có thể thử tưởng tượng rằng tất cả mọi người đều đều đã mang bít tất dài trong mười ngàn năm, và không
bao giờ có đủ lý trí để nghĩ đến việc dùng dây nịt bít tất – dây garter – để buộc chúng.
Tất cả những điều này dường như là những bằng chứng thuyết phục về tuổi trẻ,
hay đúng hơn là thời kỳ sơ khai của thế giới; được xây dựng trên sự vận hành
của những nguyên lý liên tục và ổn định hơn, so với những nguyên lý mà xã hội
loài người được quản lý và chỉ đạo. Không gì ngoài một sự biến động toàn diện, một đảo lộn hoàn toàn và thảm
khốc của chính thiên nhiên, mới có thể xóa sạch mọi dấu vết của thực vật và động vật châu Âu,
hiện đang có mặt ở thế giới phương Tây. [6]
D 6.12, KS174-5
Và bạn có những biện luận nào để phủ nhận những biến động lớn như vậy như vậy? Philo trả lời. Có thể
tìm thấy những bằng chứng mạnh mẽ và gần như không thể chối cãi trên khắp trái đất,
rằng mọi phần của quả địa cầu này liên tục trong nhiều thời đại, đã hoàn toàn
chìm dưới nước. Và mặc dù trật tự được giả định là không thể tách rời
khỏi vật chất và vốn có trong vật chất; nhưng vật chất có thể chịu nhiều những biến đổi lớn
lao, qua những giai đoạn vô tận của sự hiện hữu vĩnh
cửu. Những thay đổi liên tục vốn mọi bộ phận của nó phải chịu, dường như ám chỉ
một số chuyển đổi chung như vậy; mặc dù đồng thời, có thể quan sát thấy rằng
tất cả những thay đổi và sự suy thoái vốn chúng ta từng trải qua, chỉ là sự
chuyển đổi từ trạng thái trật tự này sang trạng thái trật tự khác; vật chất
cũng không bao giờ có thể nằm trong sự biến dạng và hỗn loạn hoàn toàn. Những
gì chúng ta thấy trong những bộ phận, chúng ta có thể suy ra trong toàn bộ; ít
nhất, đó là phương pháp lý luận vốn bạn dựa vào toàn bộ lý thuyết của mình. Và
nếu tôi buộc phải bảo vệ bất kỳ hệ thống cụ thể nào có bản chất này (điều vốn tôi không bao giờ
muốn làm), tôi coi không có hệ thống nào hợp lý hơn hệ thống quy định một
nguyên lý trật tự cố hữu, vĩnh cửu cho thế giới; mặc dù đi
kèm với những cách mạng và những thay đổi lớn và liên tục. Điều này ngay lập
tức giải quyết mọi khó khăn; và nếu giải pháp, vì tổng quát
như thế, không hoàn toàn đầy đủ và thỏa đáng, thì ít
nhất, đó là một lý thuyết mà sớm muộn gì chúng ta cũng phải viện đến, bất kể hệ
thống nào chúng ta chấp nhận. Rốt
cuộc, làm sao vũ trụ có thể phát triển thành những gì chúng ta thấy bây giờ, trừ
khi có một nguyên lý tổ chức ban đầu nào đó tồn tại – trong tư tưởng hoặc trong
vật chất? Và cuối cùng, việc chúng ta ưu tiên cho điều nào cũng không tạo nhiều khác biệt.
Trong mọi trường hợp, dù là hoài nghi hay tôn giáo, thì cũng không có chỗ cho sự
ngẫu nhiên thuần túy. Mọi sự việc đều tuân theo những quy luật nhất quán và
không thể phá vỡ. Nếu chúng ta có thể nhìn thấu bản chất bên trong thực sự của mọi
sự việc, thì chúng ta có thể tìm thấy một mức độ cấu trúc và sự cần thiết vốn hiện
tại chúng ta không thể tưởng tượng được. Thay vì kinh ngạc trước trật tự vốn chúng
ta thấy trong tự nhiên, chúng ta sẽ nhận ra rằng nó không bao giờ có thể diễn
ra theo bất kỳ cách nào khác, ngay cả trong chi tiết nhỏ nhất.
D 6.13, KS175
Nếu có ai muốn hồi sinh Gót học ngoại giáo thời
cổ, vốn chủ trương, như Hesiod nói với chúng ta, rằng quả địa cầu này được ba mươi
nghìn thần linh cai quản, những thần linh này xuất hiện từ
những sức mạnh vô danh của Tự nhiên: theo lẽ tự nhiên, Cleanthes,
bạn sẽ phản đối rằng không có lợi ích gì từ giả thuyết này; và rằng cũng
dễ dàng để giả định rằng tất cả con người
và loài vật, những sinh vật đông đảo hơn nhưng kém toàn
hảo hơn, đều xuất phát trực tiếp từ cùng một nguồn gốc giống
nhau. Hãy đẩy suy luận tương tự đi xa hơn một bước; và bạn sẽ thấy một xã hội
đông đảo của những thần linh cũng dễ giải thích như một
vị gót toàn năng, người có được, bên trong chính ông, những sức mạnh và sự toàn
hảo của toàn bộ xã hội. Do đó, tất cả những hệ thống này của rằng thuyết hoài nghi, tin có gót và không tin
có gót, bạn phải cho phép, đều đứng trên một nền tảng ngang nhau, và không hệ thống nào
trong số chúng có bất kỳ lợi thế nào hơn hệ thống khác. Từ đó, bạn có thể học
được sự sai lầm trong những nguyên lý của bạn.
Lê
Dọn Bàn tạm dịch – bản nháp thứ nhất
(Mar/2025)
http://chuyendaudau.blogspot.com/
http://chuyendaudau.wordpress.com
[1] Tully: Một tên gọi khác của Marcus Tullius Cicero
(106–43 TCN), một triết gia, nhà hùng biện và chính khách người Rôma. Trong De
Natura Deorum (Về bản chất của những vị gót), Cicero trình bày một cuộc
trò chuyện giữa ba nhân vật, mỗi nhân vật đại diện cho một trường phái triết
học chính: những người theo thuyết Stoics (những người tranh luận về sự quan
phòng và thiết kế của thần thánh), những người theo thuyết Epicurus (những
người phủ nhận sự can thiệp của thần thánh vào vũ trụ) và những người phái Academics (một trường phái hoài
nghi bắt nguồn từ Academy của Plato, cho rằng một số kiến thức nhất định là không thể có được, và chúng ta phải chấp nhận xác
suất của chúng). Bản thân Cicero cũng thiên về thuyết hoài nghi của phái Academics này. Hume trích dẫn
Cicero để cho thấy rằng những khó khăn trong việc so sánh sự sáng tạo của thần
thánh với tài năng khéo léo của con người đã được biết đến và bàn luận
trong thời cổ.
Epicurean: Người theo Epicurus (341–270 TCN), một
triết gia Hellas dạy rằng vũ trụ gồm những atoms và khoảng trống, hoạt động theo những quy luật
tự nhiên mà không cần sự can thiệp của thần linh. Những người theo Epicurus tin rằng những vị gót tồn tại
nhưng lại thờ ơ, lãnh đạm, đứng ngoài thế giới. Trong đối thoại của Cicero, nhân vật theo Epicurus bày tỏ sự hoài nghi sâu xa với ý tưởng rằng vũ trụ được
thiết kế giống như một cấu trúc do con người tạo ra – một lập luận Philo áp
dụng ở trên.
Plato: (khoảng 427–347 TCN). Trong đàm thoại Timaeus, Plato nêu lên rằng
vũ trụ được chế tác bởi một nghệ nhân thần linh hay Demiurge, người đã đặt trật tự lên sự hỗn loạn đã
tồn tại từ trước,
bằng dùng những
thể dạng vĩnh cửu như một mô hình. Người theo thuyết
Epicure trong đàm thoại của Cicero đặt câu hỏi làm thế nào Plato – hoặc bất kỳ ai – có thể tưởng
tượng ra một tiến trình
xây dựng thần thánh như vậy, khi thiếu bằng chứng có thể quan sát được. Hume
trích dẫn điều này để củng cố sự vô lý của việc rút ra những suy luận chi tiết
về một não thức thần thánh dựa trên sự loại suy với những tạo phẩm khéo léo của con
người.
[2] Milton: Đây là một lời nhắc đến Paradise Lost, nơi John
Milton mô tả ti vị về cách những nguyên lý âm dương
(nam và nữ) mang lại sự sống và làm cho thế giới trở nên sống
động. Nó dùng ở đây để nhấn mạnh tính phổ quát của tình dục và sinh sản giữa những
sinh vật sống.
[3] cosmic families:
những gia đình ở mức vũ trụ: ám chỉ đến ý tưởng thần thoại rằng những vị gót tạo
thành gia đình, giống như con người vậy – họ được sinh ra, kết hôn, có con, chiến
đấu và thừa hưởng quyền lực. Như thần thoại Hellas: Uranus (Bầu trời) và Gaia
(Trái đất) sinh ra những Titan; những Titan sinh ra những vị gót Olympian (như
Zeus, Hera, Poseidon); và những vị gót đó thường có con với nhau hoặc với người
phàm. Thần thoại Egypt và Bắc Âu: Cũng có phả hệ thần thánh, trong đó những vị
gót sinh ra những vị gót khác, với sự ganh đua trong gia đình, tranh giành quyền
kế vị và vai trò thừa kế.
[4] Epicurus (341–270 TCN): Ông tin rằng những vị gót
tồn tại nhưng là những sinh vật xa lạ, không can thiệp vào con người và
hoàn toàn hạnh phúc. Ông tuyên bố rằng vì chúng ta chỉ thấy lý trí ở dạng
người, nên chúng ta tự nhiên tưởng tượng ra những vị gót ở dạng người (nhân
cách hóa). Đối với ông, những vị gót là những nhân vật lý tưởng giống con
người, nhưng không
phải là người sáng tạo hay nhà lập pháp đạo đức. Cicero (106–43 TCN): Viết về On
the Nature of the Gods/ Bản chất của những vị gót, trong đó ông phê phán nhiều
quan điểm tôn giáo, gồm cả thuyết của Epicurus. Chế giễu ý tưởng cho rằng những
vị gót phải trông giống con người chỉ vì con người có lý trí – xem đó là một
sai lầm hẹp hòi, lấy con người làm trung tâm. Ủng hộ một khái niệm trừu tượng
và lý trí hơn về thần thánh, chịu ảnh hưởng của trường phái Stoics.
[5] Lucullus và cây
anh đào – Lucius Licinius Lucullus (khoảng 118–57 TCN), một vị tướng và lãnh sự
Rôma, theo truyền thống được cho là người đã đưa cây anh đào (Prunus avium) vào
châu Âu từ Pontus (một vùng gần Biển Đen) sau những chiến dịch quân sự của ông ở
Tiểu Á. Câu chuyện, mặc dù mang tính huyền thoại, nhưng lại phổ biến trong những
tài liệu của Rôma và ở đây dùng để minh họa cách vốn ngay cả những trao đổi
nông nghiệp cơ bản cũng đã diễn ra trong lịch sử loài người.
[6] Cây nho ở Pháp – Nghề trồng nho được những người định cư
Greece du nhập vào Pháp vào khoảng năm 600 TCN, đặc biệt là ở vùng Massalia
(Marseille ngày nay). Trước đó, cây nho không được trồng ở đất Gaul mặc dù có
điều kiện lý tưởng để sản xuất rượu vang. Động vật và cây trồng châu Âu ở
châu Mỹ – Trước khi người châu Âu tiếp xúc, những loài động vật thuần hóa
như ngựa, bò, cừu, lợn và những loại nông sản chính như lúa mì và lúa mạch
không được biết đến ở châu Mỹ. Những loài này được du nhập trong thời kỳ Trao đổi
Columbia sau những chuyến đi của Columbus vào cuối thế kỷ 15. Columbus –
Christopher Columbus (1451–1506) được cho là người khởi xướng tiếp xúc lâu dài
của người châu Âu với châu Mỹ vào năm 1492. Hume viện dẫn những xuất hiện chậm
trễ của những sự kiện lịch sử này để phản bác ý tưởng về một thế giới vĩnh cửu,
bất biến. Sự tồn tại của những loài – Hume cho rằng một khi những loài châu Âu
bén rễ ở châu Mỹ, chúng phát triển độc lập với hoạt động của con người. Chỉ có
một thảm họa môi trường toàn diện mới có thể xóa bỏ sự hiện diện của chúng – do
đó, sự tồn tại liên tục của chúng cho thấy một sự khởi đầu gần đây, không phải
sự tái diễn vĩnh cửu.
