(Theaetetōs)
Plato (Πλάτων, Plátōn,
428/427– 348/347 TCN)
3. Định nghĩa
thứ nhất (D1): “Hiểu biết là Tri giác” (αἴσθησις / aísthēsis) [151e–187a]
3.1 Định nghĩa Hiểu
biết là Tri giác: [151d–e]
[151e]
Theaetetus: Vâng,
Socrates, sau sự khuyến khích như thế từ ông,
sẽ khó cho bất cứ một ai có khuôn phép lại không gắng hết sức người ấy, để nói
những gì người ấy có trong mình. Vậy tốt lắm. Đối với tôi có vẻ rằng một ai là
người biết một gì đó cảm nhận những gì người ấy biết, và lối nó bày hiện ra lúc
này, dù ở mức độ nào, thì hiểu biết đó chỉ đơn giản là tri giác. [1]
Theaetetus: Vâng.
3.2
Luận chứng “Gió lạnh” và lý thuyết về sự Tuôn chảy [152a–160e]
Socrates: Nhưng nhìn
ở chỗ này, đây không phải là một giải thích thông thường về kiến thức mà bạn đã
đem ra: nó là những gì Protagoras đã thường chủ trương. Ông đã nói chính cùng một
điều, chỉ có là ông nói về nó trong một cách có phần hơi khác. Vì ông đã nói, bạn
biết, rằng “Con người là thước đo của tất cả mọi sự vật việc; về những sự vật
việc vốn chúng là, rằng chúng là, và về những sự vật việc vốn không là, rằng
chúng không là”. Bạn đã đọc câu này, dĩ nhiên? [3]
Theaetetus: Vâng,
nhiều lần.
Socrates: Sau đó,
bạn biết rằng ông diễn tả nó như một gì đó giống thế này, rằng khi mỗi sự vật
việc bày hiện ra với tôi, như thế nó là cho tôi, và khi nó bày hiện ra với bạn,
như thế nó là cho bạn – bạn và tôi, mỗi chúng ta với tư cách là một người?
Theaetetus: Vâng,
đó là những gì ông ấy nói.
Socrates: Tốt, khó
có lẽ xảy ra rằng một người khôn ngoan sẽ nói điều vô nghĩa. Vì vậy, chúng ta
hãy tiếp tục theo ông thêm nữa xem sao. Bây giờ, không phải là đôi khi xảy ra rằng
khi cùng một cơn gió đang thổi, một người trong chúng ta cảm thấy lạnh và người
khác thì không? Hoặc một người kia trong chúng ta cảm thấy hơi lạnh và người nọ
rất lạnh?
Theaetetus: Điều
đó chắc chắn có xảy ra.
Socrates: Vậy thì,
trong trường hợp đó có phải chúng ta sẽ nói rằng cơn gió tự nó, bởi chính nó,
thì lạnh hay không lạnh? Hay chúng ta phải nghe theo Protagoras, và nói nó thì
lạnh với người nào là người cảm thấy lạnh, và với người khác, không lạnh?
Theaetetus: Có vẻ
như chúng ta phải nói thế.
Socrates: Và đây
là như nó hiện ra thế nào với mỗi chúng ta ?
Theaetetus: Vâng.
Socrates: Nhưng
câu nói “nó hiện ra” này có nghĩa “người ấy nhận thấy nó”?
Theaetetus: Vâng,
nó có nghĩa thế.
Socrates: Sự bày
hiện ra của những sự vật việc, khi đó, thì giống đúng hệt như tri giác, trong
trường hợp của nóng và những sự vật việc giống thế. Vì vậy, nó kết quả, rõ
ràng, rằng mọi sự vật việc là cho mỗi cá nhân như người ấy nhận thấy chúng.
Theaetetus: Vâng, xem dường
đúng là thế.
Socrates: Tri giác, khi đó,
thì luôn luôn về gì vốn là (có), và không bao giờ sai lầm – như vừa vặn với
hiểu biết.
Theaetetus: Nó bày hiện ra như
thế.
Socrates: Nhưng, tôi nói, hãy
nhìn đây. Có phải Protagoras đã là một trong những người toàn trí đó? Phải
chăng ông đã nói ra điều này có lẽ như một câu đố cho đám đông bình thường của
chúng ta, trong khi ông tiết lộ Sự Thật
[4] như một học thuyết bí truyền với những học trò
riêng của ông?
Theaetetus: Ông nói thế có ý
gì, Socrates?
Socrates: Tôi sẽ nói cho bạn
nghe, và điều này, bây giờ, thì chắc chắn không là lý thuyết thông thường – tôi
có ý nói lý thuyết cho rằng không có gì vốn trong chính nó là chỉ một điều:
không gì vốn bạn có thể gọi đúng là bất cứ điều gì hay bất kỳ loại nào của sự
vật việc. Nếu bạn gọi một sự vật việc là lớn, nó sẽ hiển lộ chính nó như là
nhỏ, và nếu bạn gọi nó là nặng, nó có khả năng để bày hiện ra như là nhẹ, và
tiếp tục như vậy với tất cả mọi sự vật việc, vì không gì là một, hoặc bất cứ sự
vật việc gì, hay bất kỳ loại nào của sự vật việc. Những gì là thực sự đúng
thực, là thế này: những sự vật việc vốn chúng ta tự nhiên nói rằng chúng “là”,
đều là đang trong tiến trình của trở thành để là, như kết quả của chuyển động và thay đổi và trộn lẫn cái này với
cái kia. Chúng ta là sai khi chúng ta nói rằng chúng “là”, vì không gì từng bao giờ là,
nhưng tất cả mọi sự vật việc đều đang trở
thành để là.
Và khi nhìn theo quan điểm
này, chúng ta hãy nhận nó như một sự kiện rằng tất cả những người khôn ngoan
trong quá khứ, với ngoại lệ là Parmenides, đứng cùng với nhau. Chúng ta hãy cùng
nhận điều rằng chúng ta tìm thấy ở phía bên này Protagoras và Heraclitus và
Empedocles; và cũng cả hai bậc thầy của hai thể loại thi ca, Epicharmus trong
hài kịch, và Homer trong bi kịch. [5] Vì Homer khi nói đến “Biển cả, kẻ sinh thành
những gót, và Tethys mẹ của họ”, ông đã làm tất cả mọi sự vật việc là con đẻ
của sự tuôn chảy và chuyển động. [6] – Hay bạn nghĩ rằng ông không muốn nói thế?
Theaetetus: Ồ, tôi
nghĩ ông ấy đã muốn nói thế.
Socrates: Và nếu bất
kỳ một ai đi tới tranh cãi lĩnh vực này với một đạo quân giống như thế – một đạo
quân do Homer dẫn đầu – người ấy khó có thể tự giúp chính mình đừng thành một kẻ
ngốc, người ấy có thể không?
Theaetetus: Nó sẽ
không là một vấn đề dễ dàng, Socrates.
Socrates: Nó sẽ không,
Theaetetus. Bạn thấy đấy, có đủ bằng chứng tốt cho lý thuyết này rằng sự–có (những
gì được coi như vậy) và sự trở–thành–có là một sản phẩm của chuyển động, trong
khi không–là–sự–có và ra–khỏi–sự có là kết quả từ một trạng thái yên nghỉ [7]. Có bằng chứng cho nó trong thực tế là nhiệt
hoặc lửa, vốn được cho là tạo ra và kiểm soát tất cả mọi sự vật việc
khác, thì tự thân nó được tạo ra từ chuyển dịch và ma sát – những điều này là
những chuyển động. – Hay tôi sai khi nói chúng đây là những nguồn gốc của lửa?
Theaetetus: Ồ không,
chúng chắc chắn là.
Socrates: Hơn nữa, sự
phát triển của những sinh vật sống tuỳ thuộc trên cùng những nguồn này?
Theaetetus: Vâng, chắc
chắn.
Socrates: Và không phải
là cũng đúng rằng tình trạng cơ thể suy giảm với yên nghỉ và không hoạt động?
Trong khi qua sự gắng sức và chuyển động, nó có thể được gìn giữ trong một thời
gian dài?
Theaetetus: Vâng.
Socrates: Và thế còn về
tình trạng của hồn người thì sao? Không phải là nó qua học tập và nghiên cứu, vốn
là những chuyển động, khiến hồn người nhận thêm hiểu biết và được gìn giữ [8] và trở thành một điều tốt đẹp hơn? Trong khi ở
trong một trạng thái nghỉ ngơi, đó là khi nó sẽ không học tập hay tìm hiểu, nó
không chỉ thất bại trong việc tiếp thu hiểu biết mà còn quên đi những gì nó đã
học được?
Theaetetus: Đó chắc chắn
là như vậy.
Socrates: Và vì vậy
chúng ta có thể nói rằng một điều, đó là, sự chuyển động, là có lợi cho cả cơ
thể và hồn người, trong khi điều kia có tác dụng ngược lại?
Theaetetus: Vâng, đó là
những gì nó xem giống như.
Socrates: Vâng, và tôi
có thể tiếp tục để chỉ ra cho bạn tác động của những tình trạng thuộc loại giống
như vậy, như thời tiết lặng gió trên đất liền và yên tĩnh trên biển. Tôi có thể
cho bạn thấy những sự kiện này làm hư hỏng và hủy hoại mọi sự vật việc như thế
nào, trong khi những tình trạng ngược lại có khuynh hướng làm nên sự bảo tồn. Và cuối cùng, để đội vương miện (chiến thắng) trên lập luận của tôi,
tôi có thể đem vào sợi dây vàng (nói trong) Homer, [9] và xác nhận rằng qua điều này ông chỉ muốn nói
đơn giản là mặt trời; và ở đây là giải thích rằng, miễn là chừng nào sự xoay
vòng tiếp tục và mặt trời thì trong chuyển
động, tất cả mọi sự vật việc đều là (có), và đều được bảo tồn, cả trên trời và
dưới đất, nhưng rằng nếu tất cả sự vật việc này sẽ bị “buộc chặt”, như nó đã
là, và đi đến một đứng yên, tất cả mọi sự vật việc sẽ bị hủy hoại, và như
người ta vẫn nói, thế giới sẽ bị đảo ngược. Bạn có đồng ý với điều này?
Theaetetus: Vâng, Socrates,
Tôi nghĩ đó là ý nghĩa của đoạn văn.
Socrates: Khi đó, bạn tôi ơi,
bạn phải hiểu lý thuyết của chúng ta theo lối này. Trong lĩnh vực của mắt nhìn,
để bắt đầu với, những gì bạn vốn tự nhiên sẽ gọi là một màu trắng thì không tự
nó là một thực thể riêng biệt, hoặc bên ngoài những con mắt của bạn, hoặc bên trong
những con mắt của bạn. Bạn phải không gán nó cho bất kỳ một chỗ cá biệt nào; vì
khi đó, tất nhiên nó sẽ là đứng ở vị trí gán cho nó; nó sẽ không là trong tiến
trình của sự trở thành.
Theaetetus: Nhưng ông nói
nghĩa là gì?
Socrates: Chúng ta hãy đi theo
những gì chúng ta vừa nói một lúc nãy, và thừa nhận rằng không có một–gì, trong
tự thân, vốn là một sự vật việc. Theo như lý thuyết này, màu đen hay màu trắng hay
bất kỳ một màu nào khác đều sẽ quay ra đi đến vào thành là–có [10]
qua tác động của mắt trên sự chuyển động tương ứng; và những gì chúng ta tự
nhiên gọi là một màu sắc cá biệt thì không phải điều gì va đập, cũng không phải
điều gì trên đó bị va đập vào, nhưng một gì đó vốn nó đã đi đến trở thành là–có giữa cả hai (điều trên), và nó thì
riêng tư với cá nhân người nhận. – Hay bạn sẽ sửa soạn để nhấn mạnh rằng tất cả
mọi màu sắc bày hiện ra với một con chó, hoặc với bất kỳ một con vật nào khác, đều
giống như một như nó bày hiện ra với bạn?
Theaetetus: Không, tôi chắc
chắn sẽ không.
Socrates: Tốt, và có phải ngay
cả bạn cảm thấy chắc chắn rằng bất cứ gì bày hiện ra với một người khác thì giống
như nó bày hiện ra với bạn? Sẽ không phải là có nhiều phần hơn để bạn nghiêng
sang chủ trương rằng nó không bày hiện ra giống cùng như một ngay cả với chính bạn,
vì bạn không bao giờ vẫn còn là giống cùng như một với chính bạn?
Theaetetus: Vâng, điều đó
dường như với tôi gần sự thật hơn điều kia.
Socrates: Tốt, bây giờ, giả định
như những sự vật việc loại như kích thước, hay ấm (lạnh), hay sắc trắng thực sự
thuộc về đối tượng chúng ta đem ra đo lường chúng ta với, hay chạm đến, điều sẽ
không bao giờ được tìm thấy rằng đối tượng này đã trở nên khác biệt chỉ đơn
giản bởi đi vào trong tiếp xúc với một sự vât việc khác, và với không có bất kỳ
thay đổi nào trong chính nó. Mặt khác, nếu bạn giả định chúng thuộc về những gì
đang đo lường, hay đang chạm đến, điều này một lần nữa có thể không bao giờ trở
thành khác biệt nếu đơn giản chỉ vì một gì đó khác đã đi vào vùng lân cận của nó,
hay vì một gì đó đã xảy ra là điều đầu tiên – không gì đã xảy ra với chính nó. Như
đã xảy ra, bạn thấy, chúng ta có thể dễ dàng tìm thấy chính chúng ta bị đẩy vào
trong ăn nói những điều kinh ngạc nhất và vô lý buồn cười, như Protagoras đã
chỉ ra, hay bất kỳ một ai là người đã tiến hành để trình bày chi tiết cùng những
quan điểm tương tự.
Theaetetus; Ông nói có ý gì?
những điều vô lý buồn cười là loại nào?
Socrates: Hãy để tôi cho bạn
một thí dụ đơn giản về những gì tôi muốn nói, và bạn sẽ thấy phần còn lại cho
chính mình. Đây là sáu con xúc xắc. Đặt bốn cạnh chúng, và chúng thì nhiều hơn,
chúng ta nói, hơn bốn, đó là, vì nhiều hơn quá một nửa; nhưng đặt mười hai cạnh
chúng, và chúng ta nói chúng thì ít hơn, đó là, hơn một nửa số. Và không có lối
thoát ra khỏi thế – hay bạn nghĩ là có?
Theaetetus: Không, tôi không.
Socrates: Tốt, bây giờ, giả sử
như Protagoras hay bất cứ một ai khác hỏi bạn câu hỏi này: “Có thể có được hay
không, Theaetetus, cho bất cứ sự vật việc gì để trở thành lớn hơn, hay nhiều
hơn về số lượng trong bất kỳ cách nào khác hơn ngoài cách được tăng thêm lên?” Trả
lời của bạn với thế là gì?
Theaetetus: Vâng, Socrates,
nếu tôi trả lời những gì xem dường đúng thực trong liên hệ với câu hỏi hiện thời,
tôi sẽ nói: “Không, điều đó thì không thể”; nhưng nếu tôi xem xét nó trong liên
hệ với những câu hỏi đã đặt trước đó, khi đó để tránh mâu thuẫn với chính mình,
tôi nói: “Có, điều đó thì có thể”.
Socrates: Đó là một câu trả
lời hay, bạn tôi ơi, Trời Đất ơi [11];
bạn đã có hứng khởi đấy. Nhưng, tôi nghĩ, nếu bạn trả lời “Có”, nó sẽ giống như
trong đoạn kịch đó của Euripides – lưỡi sẽ rất an ổn với sự bác bỏ, nhưng não
thức sẽ không. [12]
Theaetetus: Đó là sự thật.
Socrates: Bây giờ nếu bạn và
tôi là những nhà thông thái chuyên nghiệp, người đã phân tích tất cả những nội
dung của não thức chúng ta, chúng ta bây giờ nên dành thì giờ thừa thãi của chúng
ta cố gắng thử thách với nhau cho ra; chúng ta nên bắt đầu một cãi vã triết học
[13]
của những sophist chuyên nghiệp, với
một đốp chát khích bác lớn của biện luận với biện luận. Nhưng, như xảy ra,
chúng ta chỉ là những người tầm thường; và như vậy mục tiêu đầu tiên của chúng
ta sẽ là để nhìn vào tự thân những suy nghĩ của chúng ta trong liên quan với tự
thân chúng, và xem chúng là những gì – không biết, theo ý kiến của chúng ta, liệu
chúng có trong thuận hợp với lẫn nhau, hay đều hoàn toàn trong khác biệt mâu
thuẫn.
Theaetetus: Đó chắc chắn sẽ là
mục tiêu của tôi, dù thế nào đi nữa.
Socrates: Và của tôi. Trong
trường hợp đó, vì dù sao chăng nữa chúng ta không bị thời gian thúc ép phải vội
vã, bạn không nghĩ rằng điều cần làm là lặng lẽ và kiên nhẫn xem xét lại vấn đề
này, trong tất cả mức độ nghiêm trang “phân tích” chính chúng ta, và hỏi những
hiện ra này bên trong chúng ta là những gì ? – Và khi chúng ta đi đến xem xét
lại chúng, tôi giả định chúng ta có thể bắt đầu với phát biểu rằng không có gì có
thể chắc chắn trở thành một trong hai: hoặc nhiều hơn hoặc ít hơn, về khối
lượng hay về số lượng, miễn là chừng nào nó thì bằng với chính nó. Không phải
vậy sao?
Theaetetus: Vâng.
Socrates: Thứ hai, chúng ta
nên nói rằng một sự vật việc mà không gì được thêm vào, và từ đó không có gì bị
lấy đi, thì không tăng cũng không giảm, nhưng vẫn bằng.
Theaetetus: Vâng, chắc chắn.
Socrates: Thứ ba, không thể xảy
ra được rằng một sự vật việc sẽ bao giờ từng là những gì vốn nó đã không là
trước đó, mà không có trở–thành, và không qua bất kỳ một quá trình nào của trở–thành?
[14]
Theaetetus: Vâng, tôi nghĩ
vậy.
Socrates: Bây giờ, có vẻ như
với tôi rằng ba phát biểu này mà chúng ta đã chấp nhận đang tranh chấp với nhau
trong hồn người chúng ta, khi chúng ta nói những thí dụ về những con xúc xắc; hay
khi chúng ta nói rằng, trong khoảng thời gian một năm, tôi (một người hoàn toàn
trưởng thành) với không từng hoặc là tăng lên hoặc là giảm đi, bây giờ tôi lớn
hơn bạn (người chỉ là một chú bé) và nhỏ hơn, sau đó – mặc dù tôi đã không mất
gì và đó chỉ là bạn đã trưởng thành. Vì điều này có nghĩa, ở giai đoạn sau, rằng
tôi là những gì tôi đã không là trước đó, và cũng thế, rằng không cần phải trở
thành – vì với không có sự trở thành đó là không thể nào để thành đã trở thành,
và với không bị mất đi bất kỳ một kích thước nào, tôi không bao giờ có thể trở thành
kém bớt. Và có vô số những thí dụ khác thuộc cùng những điều tương tự nếu một
khi chúng ta thừa nhận những sự việc này. Bạn theo kịp ý tôi, tôi hiểu thế,
Theaetetus – Tôi nghĩ rằng bạn phải là quen thuộc với loại câu đố này.
Theaetetus: Ồ vâng, thực sự,
Socrates, tôi thường tự hỏi đến như điên lên về những điều này có thể có ý
nghĩa gì; đôi khi tôi đang xem xét chúng, tôi bắt đầu cảm thấy khá xây xẩm.
Socrates: Tôi dám nói rằng bạn
như thế, chú bé thân mến của tôi. Dường như Theodorus đã không xa sự thật khi
ông đoán bạn thuộc về loại người gì. Vì đây là một kinh nghiệm vốn là đặc trưng
của một triết gia, sự ngạc nhiên tự hỏi này: đây là chỗ triết lý bắt đầu và
không phải chỗ nào khác. Và người nào là người đã làm Iris thành con của
Thaumas có lẽ đã không phải là một người truyền dòng giống xấu [15].–
Nhưng không phải bây giờ bạn đang bắt đầu nhìn thấy sự giải thích của những câu
đố này là gì, theo như lý thuyết mà chúng ta đang gán cho Protagoras?
Theaetetus: Tôi không nghĩ là
tôi đang, vẫn chưa.
Socrates: Khi đó, tôi dám nói
rằng bạn sẽ biết ơn tôi nếu tôi giúp bạn để khám phá sự thật bị che phủ trong
suy nghĩ của một người vĩ đại – hoặc có lẽ tôi nên nói, những người vĩ đại.
Theaetetus: Tất nhiên tôi sẽ,
Socrates, rất biết ơn.
Socrates: Vậy, bạn hãy nhìn quanh
một vòng, và thấy rằng không ai trong số những người không có học vấn, thiếu kiến
thức hay kinh nghiệm đặc biệt đang nghe chúng ta – Tôi muốn nói những người nào
là người nghĩ rằng không gì là có, hiện hữu, trừ những gì họ có thể nắm được bằng
hai tay; những người nào là người từ chối để thừa nhận rằng những hành động và
những tiến trình và thế giới không nhìn thấy được nói chung, đều không có bất
kỳ một chỗ đứng nào trong thực tại.
Theaetetus: Họ phải là những
người cứng rắn và bướng bỉnh, Socrates.
[156]
Socrates: Họ là, chú bé của
tôi – những người rất thô thiển. Nhưng những người khác này, tôi sẽ cho bạn
biết những bí ẩn thuộc về họ, là thuộc một loại tinh tế hơn nhiều. Những bí ẩn này
bắt đầu từ nguyên lý vốn tất cả những gì chúng ta vừa nói cũng đều tuỳ thuộc
trên đó, cụ thể là, rằng tất cả mọi sự vật việc thì thực sự là chuyển động, và
không có gì ngoài chuyển động. Chuyển động có hai hình thức, mỗi một là một số
đông vô hạn [16], nhưng được phân biệt bởi
những quyền năng của chúng, một thì tích cực và một kia thì thụ động. Và qua sự
giao ứng và ma sát lẫn nhau của hai này đi đến thành có một đông đảo vô hạn con
cái, nhưng luôn luôn sinh đôi, về một mặt là những gì được tri giác, về mặt kia,
là sự tri giác về nó, tri giác trong mọi trường hợp được tạo ra cùng với những
gì được tri giác và nổi lên cùng với nó. Đối với những tri giác, chúng ta có những
tên gọi loại giống như thị giác, thính giác, khứu giác, cảm giác lạnh và cảm
giác nóng; cũng những gì được gọi là khoái lạc và đau đớn, những ham muốn và
những sợ hãi; và có những cái khác bên cạnh đó, một số lớn chúng có những tên gọi,
một số lớn vô hạn chúng không có. Và ở phía bên kia có dòng chảy xiết của những
sự vật việc được cảm nhận, cho mỗi của những tri giác này những sự vật việc được
cảm nhận sinh ra từ cùng cha mẹ, cho tất cả những loại thị giác (có) tất cả
những loại màu sắc, cho tất cả những loại thính giác tất cả những loại âm
thanh; và tiếp tục như vậy, cho những tri giác khác những sự vật việc khác được
cảm nhận, vốn đi đến thành có quan hệ họ hàng với chúng.
Bây giờ câu chuyện này thực sự
có nghĩa gì, từ quan điểm của chúng ta, Theaetetus? Nó liên hệ thế nào với
những gì chúng ta đã nói trước đây? Bạn có thấy?
Theaetetus: Không hẳn,
Socrates.
Socrates: Nhìn đây, khi đó,
chúng ta hãy xem nếu chúng ta có thể bằng cách nào đó làm nó bớt sắc cạnh đi.
Những gì nó đang cố gắng để trình bày, có lẽ, là thế này. Tất cả những sự vật
việc này là trong chuyển động, đúng như chúng ta nói; và chuyển động của chúng thì
phân biệt bởi sự nhanh nhẹn hay chậm chạp của nó. Những gì thì chậm có chuyển
động của nó trong một và cùng vị trí, và trong tương quan với những sự vật việc
trong vùng lân cận trực tiếp; trong cách này nó tạo ra và có những con cái
nhanh hơn, khi chúng di chuyển qua không gian, và chuyển động của chúng mang
dạng của chuyển động trong không gian.
Như thế, mắt và một vài sự vật
việc khác – một trong những sự vật việc cùng mức độ, kích thước tương ứng với
mắt – đã đi vào vùng lân cận của nó, tạo ra cả sắc–trắng và tri giác vốn bởi
bản chất đã hợp nhất với nó (những sự vật việc vốn sẽ không bao giờ đi đến trở
thành là–có, nếu nó đã từng là bất cứ gì nào khác vốn mắt hay đối tượng đã đến
gần). Trong biến cố này, những chuyển động phát sinh trong không gian chen giữa,
thị giác từ phía con mắt và sắc trắng từ phía của cái vốn nó hợp tác trong sự sản
xuất của màu sắc. Mắt thì rót đầy với thị giác; trong khoảnh khắc đó nó trông thấy,
và trở thành không chỉ là thị giác thực sự, nhưng một con mắt nhìn thấy; trong
khi cộng sự của nó trong tiến trình của sản xuất màu sắc thì rót đầy với sắc
trắng, và trở thành không phải (chỉ) sắc trắng nhưng màu trắng, một cây gậy
hoặc cục đá màu trắng, hoặc bất cứ gì nó xảy ra là được tô màu của loại màu này.
[157]
Chúng ta phải hiểu giải thích
này khi áp dụng trong cùng một cách với cứng, và nóng, và mọi sự vật việc khác:
không–gì, như chúng ta đã nói trước đây, thì
trong tự thân là một bất kỳ nào của những sự vật việc này. Tất cả chúng, thuộc tất
cả những loại dẫu là gì, đều là những sự vật việc trở thành qua sự liên kết giữa
chúng với lẫn nhau, như kết quả của chuyển động. Đối với ngay cả trong trường
hợp của những chuyển động tích cực và thụ động, nó là điều không thể được cho
suy nghĩ, như họ nói, khi nhận chúng đơn lẻ từng cái một, để ghim chúng xuống để
thành là bất cứ một gì. Không có thụ động cho đến khi nó gặp tích cực, không có
tích cực, ngoại trừ trong kết hợp với thụ động; và những gì, trong kết hợp với
một sự vật việc, là tích cực, tiết lộ tự thân nó như thụ động khi nó rơi nhập vào
với một gì đó nào khác.
Và như thế, bất cứ chỗ nào bạn
quay sang, như chúng ta đã nói ở khởi đầu, thì không có gì vốn tự thân nó là chỉ
một sự vật việc; tất cả mọi sự vật việc đều trở hành, một cách tương đối, một
gì đó. Động từ “là” phải bị bãi bỏ
hoàn toàn – dù chúng ta quả thực đã được thói quen và sự thiếu hiểu biết dẫn
dắt chính chúng ta vào việc dùng nó, (ít nhất) hơn một lần, ngay cả trong những
gì chúng ta vừa mới nói. Đó là sai lầm, những người khôn ngoan này bảo chúng ta,
chúng ta cũng không nên cho phép việc dùng những từ như “một gì đó”, “của một
gì đó”, hay “của tôi”, “cái này” hoặc “cái kia”, hoặc bất kỳ tên gọi nào khác vốn
làm cho những sự vật việc đứng yên. Chúng ta phải, đúng hơn, nói theo như bản
chất, và nói về những sự vật việc như “đang trở thành”, “được tạo ra”, “đang
mất đi”, “đang thay đổi”: vì nếu bạn nói theo một cách giống vậy về mặt để làm
cho mọi sự vật việc đứng yên, bạn sẽ dễ dàng bị phủ bác. Và điều này áp dụng
trong việc nói về cả trường hợp cá nhân và về nhiều kết tụ cùng với nhau – một kết
tụ loại như thế, tôi có ý muốn nói, chẳng hạn như khi người ta gọi “con người”,
hay “hòn đá”, hay với gì mà họ cho những tên gọi của những loài động vật và
những loại sự vật việc khác nhau.
– Nào, Theaetetus, có phải
điều này nhìn với bạn là một bữa ăn hấp dẫn, và bạn có thể cắn món ngon lành một
miếng hay không?
Theaetetus: Tôi thực sự không
biết, Socrates. Tôi ngay cả hoàn toàn không thể thấy ông đang gắng nhắm tới điều
gì – không biết những gì ông đang nói là những gì ông nghĩ cho chính ông, hay
không biết ông chỉ đang thử tôi xem ra sao.
Socrates: Bạn đang quên mất, bạn
tôi ơi. Tự thân tôi không biết gì về loại sự vật việc này, và tôi không tuyên
bố một bất kỳ nào của nó như của riêng tôi. Tôi thì cằn cỗi, không sinh sản
được những lý thuyết; công việc của tôi là trợ giúp bạn khi bạn đau đẻ. Vì vậy,
tôi tụng những thần chú quanh bạn, và đem lại cho bạn những miếng ngon nho nhỏ
từ của mỗi người khôn ngoan cho đến khi tôi thành công trong việc trợ giúp bạn
để mang tin tưởng của riêng bạn ra ngoài, vào trong ánh sáng. Khi nó đã được
sinh ra, tôi sẽ xem xét xem liệu nó có
màu mỡ tạo sinh, hay một quả trứng rỗng. Nhưng bạn phải can đảm và kiên nhẫn;
trả lời giống như một người trưởng thành về
những điều tôi hỏi bạn. bất cứ gì bày hiện ra với bạn.
Theaetetus: Được rồi, xin tiếp
tục với những câu hỏi.
Socrates: Nói tôi nghe một lần
nữa, sau đó, không biết bạn có thích ý kiến đề nghị rằng tốt và đẹp và tất cả
những điều chúng ta đã vừa mớỉ nói là không thể nói “là” bất cứ gì, nhưng luôn
luôn “đi đến để là”.[17]
Theaetetus: Vâng, xa đến mức
như tôi băn khoăn, trong khi tôi lắng nghe ông trình bày về nó, có vẻ như với
tôi một cái nhìn cực kỳ hợp lý; và tôi cảm thấy rằng cách ông đã bắt đầu vấn đề
này đã phải được chấp nhận.
Socrates: Trong trường hợp đó,
tốt hơn chúng ta đừng vượt quá bất kỳ điểm nào nơi mà lý thuyết của chúng ta thì
vẫn còn chưa đầy đủ. Những gì chúng ta đã vẫn chưa thảo luận là câu hỏi về
những giấc mơ, và về bệnh mất trí, và về những bệnh tật khác; cũng cả những gì
được gọi là nghe lầm, hoặc nhìn lầm, hoặc những trường hợp khác của tri giác
sai lầm. Bạn nhận ra, tôi giả định, rằng điều được đồng ý tổng quát rằng tất cả
những trường hợp này bày hiện ra để cung cấp một sự phủ bác cho lý thuyết chúng
ta vừa giảng giải. Vì trong những điều kiện này, chúng ta chắc chắn có những
tri giác sai lầm. Ở đây nó là xa với sự thật rằng tất cả những sự vật việc vốn bày
hiện ra với mỗi cá nhân cũng đều là (có). Ngược lại, không có lấy một trong
những sự vật việc vốn bày hiện ra với anh ta thực sự là (có).
Theaetetus: Đó là hoàn toàn
đúng, Socrates.
Socrates: Vậy thì, chú bé của
tôi, lập luận gì còn lại cho một ai là người chủ trương rằng hiểu biết là tri
giác và rằng những gì bày hiện ra với bất kỳ một cá nhân nào cũng là như với
người nào mà nó bày hiện ra với anh ta ?
Theaetetus: Vâng, Socrates,
tôi gần như không muốn nói với ông rằng tôi không biết phải nói gì, sau khi nhìn
thấy tôi vừa vướng vào lúng túng với ông vì điều đó. Nhưng tôi thực sự không
biết nên làm thế nào để tranh cãi về ý kiến cho rằng những gì một người điên
tin tưởng là sai khi anh ta nghĩ rằng ông là một vị gót; hoặc một người nằm mơ
khi anh tưởng tượng anh có hai cánh và đang bay trong giấc ngủ của anh ta.
Socrates: Nhưng có
một điểm ở đây vốn là một vấn đề để tranh
luận, đặc biệt liên quan đối với những giấc mơ và đời sống thực – bạn không thấy
sao?
Theaetetus: Ý ông
là gì?
Socrates: Có một
câu hỏi mà bạn đã phải thường nghe người ta hỏi – câu hỏi chúng ta có thể cung
cấp bằng chứng gì nếu chúng ta được hỏi không biết trong khoảnh khắc hiện tại,
tại thời điểm này, chúng ta đang ngủ và đang mơ tất cả những suy nghĩ của chúng
ta, hay tỉnh táo và đang nói chuyện với nhau trong đời sống thực.
Theaetetus: Vâng,
Socrates, chắc chắn là điều khó khăn để tìm thấy bằng chứng chúng ta muốn ở chỗ
này. Hai trạng thái xem dường như tương ứng trong tất cả những đặc tính của
chúng. Không có gì để ngăn ngừa chúng ta với suy nghĩ khi chúng ta ngủ mà chúng
ta đang có cùng một thảo luận như chúng ta đã vừa có. Và khi chúng ta mơ mà
chúng ta đang kể câu chuyện của một giấc mơ, có một sự giống nhau hết sức đặc
biệt giữa hai kinh nghiệm.
Socrates: Bạn thấy,
sau đó, nó không phải là khó khăn để tìm thấy vấn đề để tranh luận, khi được
tranh luận ngay cả không biết nếu đây là đời sống thực hay một giấc mơ. Quả thực
chúng ta có thể nói, khi khoảng thời gian ngủ và tỉnh của chúng ta đều dài bằng
nhau, và khi trong mỗi khoảng thời gian hồn người dám chắc rằng những tin tưởng
của khoảnh khắc là đúng vượt trên tất cả, rằng kết quả là rằng với một nửa đời
sống của chúng ta, chúng ta khẳng định thực tại của một tập hợp những đối tượng,
và với một nửa kia, của một tập hợp khác. Và chúng ta thành lập những khẳng định
của chúng ta với xác quyết như nhau trong cả hai trường hợp.
Theaetetus: Đó chắc
chắn là như vậy.
Socrates: Và không
phải là cùng lập luận tương tự áp dụng trong những trường hợp mắc bệnh và điên
rồ, ngoại trừ rằng những khoảng thời gian thì không bằng nhau?
Theaetetus: Vâng,
đó là như vậy.
Socrates: Vậy bây
giờ, có phải chúng ta sắp sửa để chữa cho đúng những giới hạn của sự thật bằng (cách
dùng) đồng hồ?
Theaetetus: Đó sẽ
là làm một chuyện rất buồn cười.
Socrates: Nhưng bạn
có thể đưa ra một vài dấu hiệu rõ ràng nào khác để cho thấy điều nào của những
tin tưởng này là đúng thật?
Theaetetus: Tôi
không nghĩ rằng tôi có thể.
[158e]
Socrates: Vậy, bạn
hãy nghe tôi, và tôi sẽ nói cho bạn biết loại sự việc vốn những người đó có thể
nói, những người đề nghị nó như một quy luật rằng bất cứ gì vốn một người nghĩ ở
bất kỳ lúc nào là sự thật cho người ấy. Tôi có thể tưởng tượng họ đặt lập trường
họ bằng cách hỏi bạn câu hỏi này: “Bây giờ, Theaetetus, giả sử bạn có một gì đó
vốn nó hoàn toàn khác biệt với một gì đó khác. Có phải nó có thể, trong bất kỳ phương
diện nào, có những quyền năng tương tự như gì đó khác?” Và hãy coi chừng, chúng
ta sẽ không hiểu câu hỏi như nói về một gì đó vốn nó là giống nhau trong vài
phương diện trong khi nó thì khác nhau trong những phương diện khác, nhưng về gì
đó vốn nó thì khác biệt hoàn toàn.
Theaetetus: Trong
trường hợp đó, khi đó, điều là không thể nào rằng nó sẽ có một bất kỳ sự vật việc
nào giống nhau, hoặc nhìn về phần những quyền năng của nó hoặc trong bất kỳ phương
diện nà khác, nếu nó là một sự vật việc khác nhau hoàn toàn.
Socrates: Và chúng
ta không buộc phải chấp nhận rằng một sự vật việc như thế thì cũng không giống như
sự vật việc khác?
Theaetetus: Vâng,
tôi nghĩ vậy.
Socrates: Bây giờ,
giả sử một sự vật việc thì đi đến để là giống như hay không giống như một gì
đó, cho dù với tự thân hoặc với một gì nào khác; có phải chúng ta có thể nói rằng
khi nó đương phát triển (theo hướng) giống như, nó thì đi đến thành là giống như
nhau, và khi nó đang phát triển (theo hướng) không giống như, nó thì đi đến thành
là một sự vật việc khác biệt?
Theaetetus: Vâng, đó
phải là thế.
Socrates: Bây giờ,
không phải là chúng ta đã nói, ở một giai đoạn trước, rằng có một số lượng – thực
sự là một con số vô hạn – của cả hai yếu tố tích cực và thụ động?
Theaetetus: Vâng.
Socrates: Và cũng
điều này, rằng khi một sự vật việc bây giờ pha trộn với một sự vật việc, và bây
giờ với một sự vật việc khác, mỗi lần nó sẽ không tạo ra những sự vật việc giống
nhau, nhưng những sự vật việc khác nhau?
Theaetetus: Vâng,
chắc chắn.
Socrates: Vâng,
bây giờ chúng ta hãy áp dụng cùng một phát biểu này vào bạn và tôi, và vào những
sự vật việc tổng quát. Lấy thí dụ, Socrates đau ốm và Socrates mạnh khỏe. Chúng
ta có sẽ nói Socrates trong mạnh khỏe thì giống như hay không giống như
Socrates trong đau ốm?
Theaetetus: Ông muốn
nói với nghĩa là Socrates đau ốm như một toàn thể so với Socrates mạnh khỏe cũng
như một toàn thể?
Socrates: Bạn hiểu
rất hay điểm quan trọng của tôi; đó là đúng những gì tôi có ý muốn nói.
Theaetetus: Không
giống như, khi đó, tôi giả định.
Socrates: Và cũng
khác nhau, cho đén chừng nào ông ta thì không giống như?
Theaetetus: Vâng, điều
đó theo sau.
Socrates: Tương tự,
bạn sẽ nói, khi ông ta đang ngủ hay trong bất kỳ những tình trạng nào chúng ta
đã liệt kê vừa mới đây?
Theaetetus: Vâng,
tôi sẽ.
Socrates: Sau đó, điều
phải chắc chắn là sự thật rằng, khi bất kỳ một trong những yếu tố tự nhiên tích
cực tìm thấy Socrates mạnh khỏe, nó sẽ là giao dịch với một tôi, và khi nó tìm
thấy Socrates đau ốm, với một tôi khác biệt?
Theaetetus: Vâng,
chắc chắn.
Socrates: Khi đó,
trong hai trường hợp xảy ra này, sự kết hợp của bản thân tôi như yếu tố thụ động,
và nó như yếu tố tích cực sẽ tạo ra những sự vật việc khác nhau?
Theaetetus: Tất
nhiên.
Socrates: Bây giờ
nếu tôi uống rượu nho khi tôi mạnh khoẻ, nó hiện ra với tôi thú vị dễ chịu và
ngọt ngào?
Theaetetus: Vâng
Socrates: Đi theo
những gì chúng ta đã đồng ý trước đây, rằng như vậy là vì những yếu tố tích cực
và thụ động, di chuyển đồng thời, tạo ra cả vị ngọt và một tri giác; về phía thụ
động, tri giác làm cho lưỡi nhận được cảm giác, trong khi ở bên phía của rượu,
vị ngọt di chuyển qua lại làm cho nó là cả hai, vừa là ngọt và vừa bày hiện ra là
ngọt với lưỡi khỏe mạnh.
Theaetetus: Đó chắc
chắn là ý nghĩa của những gì chúng ta đã đồng ý trước đây.
Socrates: Nhưng
khi yếu tố tích cực tìm thấy Socrates đau ốm, để bắt đầu với, trong sự đúng thực
nghiêm ngặt, nó không phải cùng một người giống mà nó nắm giữ được, có phải
không? Vì ở đây, như chúng ta đã thấy, nó đã ngẫu nhiên gặp một không–giống.
Theaetetus: Vâng, đúng
như thế.
Socrates: Khi đó,
cặp đôi này, Socrates đau ốm và ngụm rượu nho, gây ra, giả định là, lại cũng những
sự vật việc khác biệt: một tri giác về vị đắng ở khu vực của lưỡi, và vị đắng trở
thành là, và hoạt động trong khu vực
của rượu nho. Và khi đó rượu nho trở thành, không là vị đắng, nhưng đắng hơn;
và tôi trở thành, không phải tri giác, nhưng nhận được tri giác.
Theaetetus: Vâng, đúng
như thế.
Socrates: Và tôi sẽ
không bao giờ lại trở thành nhận được tri giác như thế về bất kỳ sự vật việc gì khác. Một tri giác về một gì đó
khác là một tri giác khác, và làm một (tri giác) khác và một nhận được tri giác
thay đổi (khác). Cũng không phải lại nữa, trong trường hợp của (sự việc) đó tác
động vào tôi, nó sẽ bao giờ, trong kết hợp với một gì khác, từng tạo ra cùng một
sự vật việc tương tự, và chính nó trở thành giống như nó là bây giờ. Từ một gì nào
khác nó sẽ tạo ra một gì đó khác, và chính nó trở thành một sự vật việc đã thay
đổi.
Theaetetus: Đó là
như thế.
Socrates: Tôi cũng
sẽ không trở thành giống như vậy cho chính tôi, hay nó như cho chính nó.
Theaetetus: Không.
Socrates: Nhưng
tôi phải tất yếu phải trở thành nhận được tri giác của một gì đó khi tôi trở
thành nhận được tri giác; điều là không thể nào có được để trở thành nhận được
tri giác, nhưng lại nhận được tri giác về không–gì. Và một lần nữa, khi nó trở
nên ngọt ngào hay cay đắng hay bất cứ thứ gì của loại đó, phải trở thành như vậy
cho một ai đó, vì điều là không thể nào có được để thể trở thành ngọt ngào
nhưng lại ngọt ngào với không–ai.
Theaetetus: Đúng
là không thể được.
Socrates: Điều vẫn
còn, sau đó, rằng tôi và nó, cho dù chúng ta là, hay cho dù chúng ta trở thành,
đều là hay trở thành cho mỗi nhau. Đối với con người chúng ta là, theo lệnh
truyền của Tất Yếu, gắn với một đồng sự; nhưng chúng ta được gắn buộc không phải
với bất kỳ một sự vật việc nào khác trên thế giới, cũng không phải với tự thân tương
ứng của chúng ta. Điều vẫn còn, sau đó, rằng chúng ta gắn buộc với lẫn nhau. Do
đó, cho dù bạn dùng từ “là” với một sự vật việc, hay từ “trở thành”, bạn phải
luôn luôn dùng những từ “cho một ai nào đó”, hay “của một gì đó”, hoặc “tương đối
với một gì đó””. Bạn phải không nói về bất cứ sự vật việc gì như trong tự thân hoặc
là, hoặc trở thành là, cũng không để cho bất cứ ai khác dùng
những diễn tả như vậy. Đó là ý nghĩa của lý thuyết chúng ta đã vừa giảng giải.
Theaetetus: Vâng,
đó chắc chắn là đúng, Socrates.
Socrates: Sau đó,
bởi rằng gì vốn tác dụng với tôi là cho tôi, và không cho bất cứ ai khác, đó là
tôi cũng là người cũng nhận nó, và không ai khác?
Theaetetus:
Không nghi ngờ gì.
Socrates: Sau đó tri
giác của tôi là đúng thực với tôi – vì nó luôn luôn là một tri giác của con người
đó vốn nó thì đặc biệt riêng của tôi; và tôi là người phán đoán, như Protagoras
đã nói, về những sự vật việc vốn chúng là,
rằng chúng là, đối với tôi; và về những
sự vật việc không là (của tôi), rằng chúng
thì không (cho tôi).
Theaetetus: Có vẻ
như thế
Socrates: Làm thế
nào sau đó, nếu tôi như thế không sai
lầm, và không bao giờ vấp ngã trong suy nghĩ của tôi về những gì là – hoặc những
gì đang trở thành là – làm thế nào tôi có thể thất bại, không là một người biết
về những sự vật việc mà tôi là một người nhận biết về chúng?
Theaetetus: Không
có cách nào ông có thể thất bại.
Socrates: Vậy thì
đó là một ý tưởng lớn của bạn khi bạn nói với chúng tôi rằng hiểu biết thì
không gì nhiều hơn hoặc ít hơn là tri giác. Như thế, chúng ta tìm thấy những lý
thuyết khác nhau đã hội tụ về cùng một sự việc: đó là của Homer và Heraclitus
và tất cả những chi phái của họ, rằng tất cả mọi sự vật việc tuôn chảy như những
dòng nước nhỏ; của Protagoras, người khôn ngoan nhất của những con người, rằng người
là thước đo của tất cả mọi sự vật việc; và của Theaetetus rằng, những sự vật việc
này với tư cách như vậy, hiểu biết chứng tỏ là tri giác. Nó là gì vậy,
Theaetetus? Có phải chúng ta sẽ nói rằng chúng ta có ở đây đứa con đầu lòng của
bạn, kết quả của nghề làm mụ đỡ của tôi? Hay bạn sẽ nói gì?
Theaetetus: Ồ,
không có sự chối cãi điều đó, Socrates.
3.3
Phản bác Luận đề cho rằng Hiểu biết là Tri giác: [160e5–186e12]
[160 e]
Socrates: Điều này, sau đó, nó hiện ra, là những gì nỗ lực của chúng ta
đã cuối cùng đưa ra – dẫu cho nó thực sự là gì đi nữa.
Lê Dọn Bàn tạm dịch – bản nháp thứ nhất
(Dec/2015)
[1] Perception: (Greek: aesthesis) – gốc là động từ perceive, chúng ta có thể dịch là: cảm nhận, hiểu, nhận thấy, và có sự nhấn mạnh
là sự nhận hiểu như thế, đều đến từ những gì có thể nhận biết từ một gì có thể
quan sát được, từ xuất hiện dạng ngoài của nó (khi chúng ta có thể nghe thấy,
nhìn thấy, ngửi thấy, cảm thấy,... )
Trước
giở, chúng ta vẫn quen dịch perception là tri giác, nhưng có lẽ ngày nay không
còn hiểu “tri giác” như: (a) ghi trong KTTĐ: ‘nói chung về sự hiểu biết’, thí dụ
‘vạn vật đều có tri giác’. Hay (b) ghi trong Thiều Chửu: tri giác: 知 覺 – trong đó tri 知: hiểu biết, tri thức; và giác 覺 : “hiểu biết, hiểu những điều không
biết đến gọi là giác”. Có lẽ cũng không hoàn toàn như một định nghĩa mới hơn:
(c) tri giác = “tri giác là quá trình thu thập, giải nghĩa, lựa chọn và tổ chức
các thông tin từ giác quan”. (Cũng nói thêm, nhấn mạnh vào nguồn gốc của nhận
thức này là giác quan, nên ngày nay người Tàu dịch perception là cảm tri: 感 知);
Thế
nên, ở đây, tôi dịch, như đã quen sẵn, là tri giác, dù muốn dịch đơn giản là “cảm
nhận”. Thực ra, trước đây trong triết học và tâm lý học, chúng ta đã quen dịch perception từ tiếng Pháp (gốc latin là persipere = chiếm lấy, cầm lấy) và hiểu
tri giác như một hoạt động của não thức, dựa trên một kích thích giác quan
(sensation = cảm giác) đi đến nhận biết một sự vật việc. Cảm giác đó có thể từ
bên ngoài (lạnh, nóng, sáng chói), hay bên trong (khát, mệt, sợ, mất thăng bằng
chóng mặt.) Nó cũng có thể sai lầm, đến từ “ảo giác” hay “ngộ giác” (誤 : ngộ = lầm lẫm)”.
Như
thế, tôi dùng “tri giác” để dịch aesthesis trong Plato, đơn giản
nhất là hiểu tri giác như hiểu biết
qua cảm nhận. Nhấn mạnh và phân biệt nguồn “biết” của nó là “cảm”; trong đó “cảm
giác” (sensation), là một khái niệm cơ bản khác trong tri thức học; Vậy, tri
giác = sự biết rằng có một gì đó, qua cảm nhận đến từ giác quan, là sự
tích hợp tự động (tâm lý) những kích thích cảm xúc. Nó kết hợp những hiệu ứng cảm
giác khác nhau theo thời gian thành một tổng thể thống nhất. Kết quả là sự ý thức
– biết rằng có – về những thực thể.
Chúng ta không thấy một loạt các màu sắc khác nhau và độ sáng. Thay vào đó,
chúng ta thấy một màn hình computer, một quyển sách, hoặc một cốc nước lạnh.
Chúng ta nhìn thấy có những sự vật việc. Sự vật việc này, mặc dù vậy,
thì khác biệt với biết những gì chúng ta thấy có. Hiểu biết, hay hiểu biết
như thế, thì không tự động. Một thí dụ là phòng thí nghiệm của một nhà khoa học.
Nếu một người bước vào, người ấy sẽ thấy có những vật thể như những
chai, lọ, ống nghiệm, cân, máy đo, chúng đều có kích thước, hình dạng, màu sắc
khác nhau, …vv… Nhưng người ấy có thể không có hiểu biết, không biết chúng
là gì, hoặc chúng dùng để làm gì, nhưng người ấy sẽ cảm nhận chúng có đó,
như những đối tượng – như những tổng thể đã được tích hợp những cảm giác, (cả
những tri giác đến từ não thức, thí dụ, khi thấy những lọ cổ cong pha lê trong
phòng thí nghiệm, tôi cảm thấy có mùi ê te, từ một nhà thương nào đó trong kinh
nghiệm qua khứ, mùi ê te đó không đến từ khứu giác nhưng từ não thức)
Tri
giác, hiểu biết đến từ giác quan, là cơ bản của tất cả sự hiểu biết (và cả của
ý tưởng, suy nghĩ như Hume sau này, gộp cả ba làm một). Chúng ta có được thông
tin thô sống, hay những dữ liệu cho hiểu biết, về thế giới xung quanh chúng ta
qua tri giác. Sau đó chúng ta có thể lấy thông tin đó và hợp thành một thể thống
nhất và cố gắng hiểu nó. Tất cả hiểu biết, tuy nhiên, sau cùng đều bắt nguồn từ
gốc rễ chung này. Những gì chúng ta cảm nhận, tri giác được. Đó là liên kết của
chúng ta với thế giới bên ngoài. Không bao giờ có thể có câu hỏi rằng những gì
chúng ta cảm nhận được có chính xác, hay đúng thực hay không, như Socrates bàn
luận với Theaetetus trong Theaetetus, câu hỏi đó ngày nay đã bị vượt qua
(Chính xác với gì? Đúng thực với gì? Đứng ở đâu để có thể biết được câu trả lởi?
Để đặt những tiêu chuẩn phán đoán hay kiểm chứng? ...). Câu hỏi duy nhất là
không biết chúng ta có giải thích cho chính chính ta có thể hiểu được chính xác
những gì chúng ta có thể tri giác được hay không. Sự vật việc này cũng đã đủ
khó khăn và có thể thực hiện chỉ bằng những cố gắng của lý trí.
[2] mind: những gì có/giữ, suy nghĩ trong đầu óc: não thức
[3] Protagoras (c. 490 – 420 TCN) triết gia cổ
Hellas: Protagoras thường giảng dạy cho tất cả những ai – phần lớn là thanh
niên Athens – nếu có tiền đóng học phí, được kể lại là rất đắt, cho ông – ngày
nay, ông có lẽ giữ một ghế giáo sư chuyên môn trong một trường đại học tư lập.
Ông tự xưng mình là một sophist,
nguyên có nghĩa “nhà chuyên môn” hay “giáo sư”; nhưng những sophist như ông cũng có thể được xem như
những học giả hay triết gia, phần lớn giảng dạy nghệ thuật lý luận, hoặc thuật
hùng biện, vốn là khả năng hữu dụng và cần thiết trong sự thuyết phục công
chúng. Rất ít những gì Protagoras viết còn giữ đến ngày nay, chỉ gián tiếp qua
những tác giả khác, chúng ta biết có một tập sách nhan đề “Về những vị Gót”, trong đó ông trình bày quan điểm hoài nghi tôn
giáo – ngày nay trương tự như – của những người theo thuyết không thể biết (an agnostic):
“Về
những vị gót, tôi không có khả năng để biết liệu họ có thực hay không có thực,
cũng chẳng biết về hình dạng họ giống những gì; vì có nhiều sự vật việc ngăn trở
sự hiểu biết chắc chắn – sự tối nghĩa của đối tượng và sự ngắn ngủi của đời người.”
Ông cũng nói, “Người
là thước đo của tất cả mọi sự vật việc”, một châm ngôn được một số những nhà
nhân bản chú ý, vì nó đặt con người vào trung tâm của sự truy tìm hiểu biết,
nhưng cũng bị chỉ trích vì hiểu như quan điểm về sự tương đối của sự thật.
Ngoài Theaetetus,
Plato còn một đàm thoại quan trọng khác – Protagoras
– trong đó Socrates nói chuyện trực tiếp với Protagoras. Xem them bản dịch Protagoras của tôi.
[4] On Truth và On the Gods được kể là trong số những
công trình của Protagoras, nhưng đã bị đốt sau khi Athens khép ông vào tội bất
kính và phạm thánh (impiety).
[5] [Heraclitus nổi tiếng với chủ trương rằng”tất cả mọi sự vật việc tuôn
chảy” (cf. 179 ff.). Empedocles mô tả một chu kỳ vũ trụ tuần hoàn trong đó mọi
sự vật việc được tạo lập và tan rã bởi sự đi đến cùng nhau và sự phân ly của bốn
yếu tố đất, không khí, lửa, và nước. Epicharmus đã dùng ý tưởng cho rằng tất cả
mọi sự vật việc đều luôn luôn thay đổi một cách khôi hài, khi đưa ra một người
mang nợ tuyên bố rằng anh ta không phải cùng là một với chính anh ta mang nợ
trước đây nữa! Parmenides trước sau vẫn đứng ngoài bản hợp xướng đồng thuận về
sự trôi chảy và thay đổi, ông chủ trương rằng chỉ duy nhất có một thực tại là Một,
một gì đó hoàn toàn đơn độc và không thay đổi (cf. 183e)]
[6] [Illiad xiv. 201, 302]
[7] being, becoming, not–being, pasing–away
[8] [Cũng có thể dịch: “rằng hồn người nhận thêm và gìn giữ hiểu biết”]
[9] [Iliad viii. 17–27. Zeus
khoa trương rằng nếu ông kéo xuống một sợi dây bằng vàng từ trời cao, ông có thể
kéo mạnh đất, biển và tất cả, buộc sợi dây chặt quanh đỉnh núi Olympus, và đề
cho mẻ đó lửng lơ trên không]
[10] being: một gì đó có đấy, như
có thể nói nó là điều này, vật kia,
người nọ,...(hữu thể)
[11] “By Jove”, hay “by Hera”
[12] [Eur. Hipp. 612: ἡ γλῶσσ᾽ ὀμώμοχ᾽, ἡ δὲ φρὴν ἀνώμοτος, “my tongue has
sworn, but my mind is unsworn.”]
[13] Setto
[14] Bản Fowler: “rằng những gì không phải là trước đây lại có thể
không phải là sau đó, mà không qua trở thành, và qua đã trở thành?”
[15] [Theogony 265. “Thaumas” có nghĩa là sự ngạc nhiên thán phục, trong
khi Iris, người đưa tin của những vị gót, là cái cầu vồng, vốn bắc ngang giữa đất
và trời.] Iris là con Thaumas (θαῦμα = wonder).
[16] Bản Fowler: mỗi thì vô hạn về số lượng trong những biểu hiện của chúng
(each infinite in the number of its manifestations)
[17] [Một cách dịch/hiểu khác có thể là: “sự đề nghị rằng không–gì là,
nhưng đúng hơn trở thành, tốt, đẹp hay bất cứ một nào của những sự vật việc
chúng ta đã vừa mới nói lúc này”.]
